Ӏалий ибн Абу ТӀалиб

Ӏалий ибн Абу ТӀалиб
Ӏалий ибн Абу ТӀалиб
	Ӏаьр. علي بن أبي طالب‎‎
Абул-Хьасан, Абу Тураб, АсадуллахӀ, аль-Муртаза, Бабу мадинатил-Ӏилм, саййидуна Ӏалий, имам Ӏалий
Говзалла	пачхьалкхан гӀуллакххо, къеда, факъихӀ, мухьаддис, муфассир, судья, поэт, халиф
Вина терахь	599 шеран 17 март
Вина меттиг	Макка, Хьижаз
Кхелхина терахь	661 шеран 28 февраль (61 шо)
Кхелхина меттиг	Куфат, Ӏиракъ, Рашидунин халифат
ДӀавоьллина меттиг	Имам Ӏалийн маьждиг
Пачхьалкх	Рашидунин халифат;
Къам, некъе	Ӏаьрбий, къурайш, Бану ХӀашим
Да	Абу ТӀалийб
Нана	ПетӀимат бинт Асад
Зуда	ФатӀимат аль-ЗахӀраъ, Уммуль Банин, Умамат бинт Абу Ӏас, Асмаъ бинт Ӏумайс, Хавлат бинт ДжаӀфар, Лайла бинт Масуд, Ас-Сахба бинт Рабиа, Умм Са'ид бинт Урва
Динлелор	ислам
ГӀарадевлла белхаш	Мусхаф Али
ТӀеман гӀуллакх
ТӀемаш	Бадруна гӀазот; Ухьудан гIазот; Invasion of Hamra al-Asad; Invasion of Banu Nadir; Invasion of Badr; Invasion of Banu Mustaliq; Саьнгаран гIазот; Поход на Бану Курайза; Хайбаран гIазот; Expedition of Ali ibn Abi Talib against the Banu Tai; Expedition of Ali ibn Abi Talib; Expedition of Fidak; Expedition of Ali ibn Abi Talib; Эмкалан гӀазот; Сиффинан гӀазот; НахӀраванан гӀазот;

ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Ӏалий (маьӀнаш).

Абул-Хьасан Ӏалий ибн Абу Тӏа́либ аль-ХӀашими аль-Къураший (Ӏали, Ӏела; Ӏаьр. أبُو الحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ الهَاشِمِيّ القُرَشِيُّ‎‎; 599 шеран 17 март, Макка, Хьижаз, Ӏаьрбийн ахгӀайре^[2] — 661 шеран 29 январь, Куфат, Рашидунин халифат^[2]) — иза Рашидунин халифатан воьалгӀа халиф ву 656—661 шерашкахь урхалладина, Мухьаммад пайхамаран ﷺ девешин кӀант а, нуц а, цуьнан накъостех (асхьабех) цхьаъ а ву. Йалсаманица кхаъбаьккхинчу иттаннах цхьаъ а, шийӀашна гергахь хьалхара имам а ву.

Википедехь йаззамаш бу кхечу нехан куньяца Абу-ль-Хьасан, цӀарца Ӏалий нисбаца Къурайши.

Ӏалий дуьххьара бера хилла божаршна йукъахь ислам тӀеэцначарах. Мухьаммад пайхамара ﷺ аьлла: «Нагахь санна со — Ӏилманан гӀала йелахь, ткъа Ӏалий — оцу гӀалийн догӀа ду».

Ӏалий жигара декъашхо хилла хьалхарчу исламан историн берриг ладаме хиламийн а, пайхамара ﷺ динан мостагӀашца бан безна берриг тӀемийн а. Ӏела халиф хилла Ӏусман вийначул тӀаьхьа. Тайп-тайпана хиламех бахьна хилира Муавийс гражданийн тӀемаш бар, ткъа чеккхенгахь халиф хьавариджийн карах иза валар.

Исламан исторехь Ӏела вуьйцу тайп-тайпана^[3]. Суннийшна го иза веа бакъ халифехь тӀаьххьара халиф санна. ШиӀийш Ӏела лору хьалхара имам а, веза стаг а санна, Мухьаммад пайхамарца ﷺ башха уьйр йолу муъмин а, тӀемло а, корта а. Цунна йаздо дукха тӀеман майраллаш а, инзараллаш а. Йуккъера Азин легендо чӀагӀдо, Ӏелин ворхӀ каш хилар, хӀунда аьлча, дӀавуллучу нахана гина, Ӏелин дакъанца йолу цхьаьна эмкалах ворхӀ а хилла, уьш маьӀ-маьӀӀе дӀасайахар^[4].

Дахар дӀайаздар

Хьалхара шераш

Цуьнан йуьззина цӀе йу: Абул-Хьасан Ӏалий ибн Абу ТӀалиб ибн Ӏабдул-МуттӀалиб ибн ХӀашим ибн Ӏабд Манаф аль-Къураший. Цунах олуш хилла кхин а Абу ТӀураб а, Хьайдар а. Мухьаммад пайхамара олуш хилла цунах Муртад («резавинарг», «хаьржинаверг») а, Маула («хьомениг») а^[5].

Вина хӀижрат далале 22 шо хьалха (599—600 шераш) ражаб беттан 13-гӀа дийнахь Маккахь къурайшийн тайпанан Бану ХӀашиман некъийн коьртан Абу ТӀалийбан а, Фатима бинт Асадан а доьзалехь. Дукха хьосташ хоуьйту, Ӏела бен вац сийлахь КаӀбатан^[6] чохь вина. Ӏелин да — Абу ТӀалийб хуьлура Мухьаммад пайхамаран ﷺ ден ӀабдуллахӀан нанас дена вина ваша. Да-нана деллачул тӀаьхьа, Мухьаммад ﷺ масех шарахь кхийра девешийн доьзалехь. Шен рогӀехь, Абу ТӀалийбанан гӀуллакхаш дакъазадевллачул тӀаьхьа, ткъа Хадижат йалийначул тӀаьхьа Мухьаммадан ﷺ гӀуллакхаш тоделлачул тӀаьхьа, цуо кхион схьаийцира шега Ӏела.

Ӏелийн исс йа итт шо долуш, цуо тӀеийцира ислам дин, цунах хилира дуьххьарлера бер а, боьрша стаг а ислам дин тӀеэцначарах. Шен дахаран берриг Маккан муьрехь Ӏалий генаваьлла вац Мухьаммад пайхамарна. Мухьаммад пайхамар Мадината кхалхале, маккахой гӀиртира иза виен. Зуламхой цуьнан цӀа чу бахча, царна цу чохь карийра Ӏела, ша верна кхерам боллушехь Мухьаммадан ﷺ метта вижнера иза, зуламхойн терго йайархьама. Ткъа пайхамар оцу хенахь Мадината новкъахь вара. Мелла а хан йаьлча Ӏалий а кхелхира цига^[5].