Ӏовх[2], Ӏовха[3], Ӏавх, Ӏовхойн мохк — нохчийн мохк а, нохчийн экзотопоним а[~ 1]. Таханлерчу дийнахь и мохк ДегӀастанан республикин йукъахь бу.

Ӏовх
Кхин цӀерш Ӏовха, Ӏавх, Ӏовхойн мохк
Экзотопонимаш
  • «Аух»,
  • «Окох»,
  • «Окоцкая земля»,
  • «Окочанская земля»[1]
Географин регион Къилбаседа Кавказ
Бахархой

1840-чу шарахь Пуллос иштта дийцира нохчий Ӏаш болу мехкан дозанаш:

« Кавказан аьрру фланган куьйгалхон керахь лоруш ду коьрта дукъан лаьмнийн а, Ӏаьндийн ГӀой хина а, ГӀой хина а, Каспий-хӀордан а, Теркан а, Ӏасс хина а, Даут-Мартанан а йуккъера латтанаш. Оцу меттиган коьрта бахархой бу нохчий, массо Кавказан къаьмнийн йукъара уггаре нуьцкъала, аьрха майра къам; Уьш лоруш бу 100 эзар са. ...[4]
»
 
Пхьарчхошка а, Ширча-Эвла а Ӏовхара шира нохчийн йарташ

Географ а, этнограф а, артиллерист а, оьрсийн тӀеман гӀуллакххо а хиллачу, 1728 шарахь Каспий-хӀорд йистан карта диначу Густав Герберс йаздина нохчий хьалха Каспий-хӀорд йисте кхаччалц Ӏаш хилла аьлла. И верси бакъйина 1785 шарахь историк а хиллачу Михаил Чулковс а, 1800 шарахь инарла а хиллачу Богдан Кноррингс а[5][6][7].

Густав Герберс йаздина хӀара:

Хьалха нохчийн хӀусамаш Ӏаьндари уллора лаьмнашкара Каспий-хӀорда тӀе кхаччалц йаьржина йара, амма цара гребенски а, донан а гӀазакхийн даьхний, говраш дӀалоьхкуш (лечкъайеш) дукха зулам дарна, 1718 шарахь царна тӀе масех эзар донан гӀазакхий бӀо бахийтира, цара церан латта дасдира, дукха нах байира[6][7].


Иштта хӀордйисте чӀерий лийца оьхуш болу нохчийх лаьцна йаздина оьрсийн гӀуллакхехь хиллачу некъахо а, натуралист а хиллачу Готлиб Гмелинс 1774 шо кхачале Каспий-хӀорд йистехь а, Нохчийн гӀайре а тӀехь хийла волу, иштта оцу билгал до «Чечень» цӀе чеченцы этнонимах схьайелла хилар[8]. Географин Ӏилманан доктор а хиллачу Евгений Михайлович Поспеловс а бакъдо гӀайренна цӀе нохчийн кӀоман цӀарах схьайелла хилар[9], ткъа историк Дмитрий Ровинскис гӀайрех лаьцна боху хӀара «Чечень», йу «нохчийн хӀусамийн дуьхьала»[10]. Гмелинс йаздина хӀара:

  УьтталгӀачу динахь Ӏуьйранна ворхӀ даьлча тхо кхачийра ворхӀ сажен гена делкъехь тхуна гира Нохчийн гӀайре. Цунна цӀе тиллина лаьмнашкахь Ӏаш болу нохчийн цӀарах, кхуза чӀерий леца оьхуш хиллачу...[8]
 

1818 шерахь оьрсийн инарла хиллачу Ермоловс йина масийтта экспедици Нохчийчоьнан Ӏовхойн-махка. Оцу экспедицехь хиллачух В. Поттос хаам-бо, иштта «...Массийта дийнахь ГӀумкийн аре нохчийх дӀацӀанйина»[11].

Нах беха меттигаш

бӀаьра нисйан

Ӏовхойн мехкан цхьайолу йаккхий нах беха меттигаш (цхьайолчу эвлашкахь нохчий а, гӀумкий а, немцой а бахархой хилла):

Билгалдахарш

бӀаьра нисйан
  1. Дерриг къаьмнаша санна, шайн кхиаран цхьаьна билгалчу муьрехь, нахийн къаьмнаша лелайора шайна йукъарчу гергарлонан, мехкан, социалан тӀеман йукъараллин цӀерийн чолхе система. Иштта цхьаьнакхетараллин нахийн структура лаьттара тайп-тайпана барам а, статус а йолчу тобанех, масала тукхамаш/шахьарш, тайпанаш, гаранаш, некъий, цӀа, доьзал. ХӀокху заманахь тайп-тайпана цхьаьнакхетараллин шира нахийн системан чолхе кхетам бахьнехь, церан йаккхийра кепашна кавказйовзарехь дукха хьолехь лелайо термин маьрша йукъараллаш йа деккъа йукъараллаш.
Хьосташ
  1. Журтова А.А., Максимчик А.Н. Историография российско-кавказских отношений в XVI–XIX в.: два подхода к осмыслению проблемы / доктор исторических наук, профессор П.А. Кузьминов. — Владикавказ: СОИГСИ ВНЦ РАН, 2017. — 440 с. — (Первая монография). — ISBN 978-5-91480-280-3. (Архивйина 2023 шеран 15 апрелехь).
  2. Чеченский тайп аккой. Зелимхан Мусаев (2017 шеран 17 ноябрь). Архивйина 2022 шеран 8 майхь
  3. * З.А. Тесаев. Чеченская „география“ XV века, составленная по данным ученого-богослова и путешественника Аздина Вазара. — Грозный: «АО ИПК «Грозненский рабочий», 2018. — 256 с.
  4. К управлению начальника левого фланга Кавказской линии отнесено пространство, ограниченное главным хребтом гор, реками Андийским Койсу, Сулаком, Каспийским морем и рр. Тереком и Ассою и Даут-Мартаном. Главное народонаселение этого пространства составляет чеченское племя, самое сильное, буйное и воинственное из всех кавказских народов; их считается до 100 тыс. душ. ...
  5. Акты, собранные Кавказской археографической комиссией: Том I. c. 716
  6. 1 2 Историческое описание российской коммерции при всех портах и границах : От древних времян до ныне настоящаго и всех преимущественных узаконений по оной государя имп. Петра Великаго и ныне благополучно царствующей государыни имп. Екатерины Великия, / Сочиненное Михайлом Чулковым. — Санктпетербург : При Имп. Акад. наук, 1781—1788. — 4°. Т.2, кн.2. — 1785. — 90, 1-446, 449—626 [=624] с. Хранение: MK АН-4°/ 81-Ч; Хранение: W 213/831;
  7. 1 2 ИОГАНН ГУСТАВ ГЕРБЕР ИЗВЕСТИЯ О НАХОДЯЩИХСЯ С ЗАПАДНОЙ СТОРОНЫ КАСПИЙСКОГО МОРЯ МЕЖДУ АСТРАХАНЬЮ И РЕКОЙ КУРОЙ НАРОДАХ И ЗЕМЛЯХ И О ИХ СОСТОЯНИИ В 1728 ГОДУ
  8. 1 2 Гмелин С. Г. Путешествие по России для исследования трех царств естества. Том 3, ч.1, Архивйина 2016-04-15 — Wayback Machine
  9. Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь. — М., 2002, С.462-463.
  10. «Чеченцы: история и современность» / Составление и общая редакция Ю.А. Айдаева. — Москва: Мир дому твоему, 1996. — 352 с. — ISBN 5-87553-005-7. * Антология. «Чеченская Республика и чеченцы. История и современность». — Москва: Наука, 2006. — 576 с. — ISBN 5-02-034016-2.
  11. Общественный строй Чечни: вторая половина XVIII в.--40-е годы XIX века Ф. В Тотоев с 287
  12. Районированный Дагестан. Административно-хозяйственное деление ДССР по новому районированию 1929 г.

Литература

бӀаьра нисйан

Овсянников Д. В. Общественный и хозяйственный уклад чеченцев Ауха накануне присоединения к России (начало XIX века) (ru) // Современная научная мысль. — 2023. — № 6. — С. 42-46.