Википеди

ЖӀайхой

(Суьйлий тӀера хьажжина кхуза)

ЖӀайхой (жӀай. магIарулал[24]) — Кавказан орамера къаьмнех цхьаъ, гена заманара дуьйна деха Ломан ДегӀастахь, ткъа иштта Малхбузан Гуьржийчохь[25] а, Къилбаседа Азербайджанехь а, таханлерачу ДегӀастанан уггаре доккха къам[26].

ЖӀайхой
Шен цӀе магӀарулал
Дукхалла а, ареал а
Дукхалла
  • гергга 1 000 000 стаг

 Росси
912 090(2010)[1][2]

 Азербайджан
49 800 (2009)[13]
по неофициальным данным — 260 000[14]

 Гуьржийчоь
1 996 (2002)[16]

 Туркойчоь
53 000[18]

 Украина
1 496 (2001)[19]

 Узбекистан
  1 200 (2016)[20]

 Кхазакхстан
1 206 (2009)[21][22]
Хаам
Мотт жӀайхойн мотт
Дин ислам суннийш
Йукъабоьду кавказан доьзал,
къилбаседакавказан доьзал,
нах-дегӀастанан тоба,
жӀайхойн-Ӏаьндийн-цезийн га,
жӀайхойн-Ӏаьндийн бухара га
Гергара къаьмнаш Ӏаьндий, дидой, чамалинхой, хваршинаш, годоберинаш, каратинаш, гунзибхой
Викилармин логотип Медиафайлаш Викилармехь

Барам а, охьаховшар а нисйе бӀаьра

Дуьнен тӀиера жӀайхойн барам: берриш 1 млн: Россехь — 850 эз., Азербайджанехь — 50 эз., Туркойчохь — 50 эз.[27]

2010 шарахь бахархой багарбаран терхьашца жӀайхойн дакъа кӀошташкахула[5]:

КӀоштан цӀе Регионан цӀе % жӀайхойн
Ӏахвахойн кӀошт ДегӀаста 99,4 %
ЦӀунтӀан кӀошт ДегӀаста 99,4 %
Харгабин кӀошт ДегӀаста 99,3 %
ЦӀумадан кӀошт ДегӀаста 98,9 %
Шемалан кӀошт ДегӀаста 98,7 %
Гумбетан кӀошт ДегӀаста 98,6 %
КӀляратӀан кӀошт ДегӀаста 98,4 %
Ботлихан кӀошт ДегӀаста 97,5 %
Унсоколон кӀошт ДегӀаста 97,5 %
Хунзахан кӀошт ДегӀаста 97,5 %
ЧӀарадан кӀошт ДегӀаста 97,3 %
ГӀунибан кӀошт ДегӀаста 96,3 %
Казбековн кӀошт ДегӀаста 85,9 %
Кизилюртан кӀошт ДегӀаста 83,4 %
Кизилюрт гӀала ДегӀаста 72,1 %
Шаройн кӀошт Нохчийчоь 54,4 %
ГӀизларан кӀошт ДегӀаста 46,6 %
Южно-Сухокумск гӀала ДегӀаста 46,1 %
Шури-ГӀала ДегӀаста 45,79 %
Тарумовкан кӀошт ДегӀаста 35,8 %
Хаси-Эвлан кӀошт ДегӀаста 31,4 %
Хаси-Эвл гӀала ДегӀаста 30,6 %
ХӀинжа-гӀала ДегӀаста 26,7 %
Шури-ГӀалин кӀошт ДегӀаста 23,5 %
Левашин кӀошт ДегӀаста 22,4 %
Ӏовхойн кӀошт ДегӀаста 21,9 %
Бабаюртан кӀошт ДегӀаста 20,3 %
ГӀизлар гӀала ДегӀаста 20,1 %
Кумторкалан кӀошт ДегӀаста 18,4 %
Каспийск гӀала ДегӀаста 14,7 %
Черноземельскан кӀошт ГӀалмакхойчоь 7,2 %

Беха ДегӀастанан ломан доккхаха долчу декъехь, ткъа кхин а аренашкахь (Шури-ГӀалан, Хаси-Эвлан, Кизилюртан, кхин а кӀошташкахь). ДегӀаста йоцуш, беха Нохчийчохь, ГӀалмакхойчохь, кхин РФ субъекташкахь (берриш — 912 090 ст.). ДегӀастанахь жӀайхой охьаховшаран коьрта область — ЖӀайхойн Койсу (ЖӀайхойн-ор) а, Ӏаьндийн Койсу (Ӏаьндийн-ор),Ӏаьржа-Койсу (Чеэр-ор) а эркийн майданаш. 28 % жӀайхой беха гӀаланашкахь (2002).

ЖӀайхой иштта беха Азербайджанехь (коьртаниг Белоканан, Закаталын, Кахан кӀошташкахь а, Бакохь а), цигахь 1999 шеран бахархой багарбаран жамӀашца, массеран барам 49,8 эзар стаг хилира[28]. ЖӀайхойн кегийра тобанаш еха Гуьржийчох, гулахь Кварелин муниципалитетехь, кхин а Логодехан муниципалитетехь, Тиблисехь, Туркойчохь, Кхазакхстанехь, кхечу махкашкахь а[29].

«ЧӀогӀа чолхе а, цхьаьна ца догӀуш а ду тахана, — ала дийзира 2005 ш. реза ца хиларца дегӀастанан Ӏилманчо Б. М. Атаевс, — Российн арахьара жӀайхойн диаспоран барамех лаьцна хаттар. Иза доьзна ду уггаре хьалха, уьш бехачу мехкашкахь политикин а, кхин а бахьнашца бахархой багарбарехь къам ца гайтарца. Цундела далош долу тайп-тайпанчу хьосташца жӀайхойн тӀаьхьенийн барам хетарехь гергара бен ца хаьа, масала, Туркойн Республикехь. Амма нагахь ларахь дегӀастанан малхбалеӀаморхочун А. М. Магомеддадаевн дешнаш, „таханлерачу Туркойчоьнан махкахь 1920-гӀа шерашкахь хилла 30 сов дегӀастанан эвланаш, 2/3 царех лаьтташ хилла жӀайхойх, „оцу махкахь беха дегӀастанхойн-баккхийн наха дийцарехь, тахана кхузахь беха 80 эзар сов дегӀастанхо“, тӀаккха лерича царех 53 эз. жӀайхо хуьлу»[18].

Иштта, уггаре йоккха ССРС хиллачу мехкан дозанал арахьара жӀайхойн диаспора Туркойчохь ю. Цуьнца цхьаьна, лара деза, Хункар-мохк йукъахь хиллачу Шеман а, Урданан а мехкашкахь кӀез-кӀезиг жӀайхойн мухажирийн тӀаьхьенаш хилар, уьш кӀезиг хиларна, меттигерчу Ӏаьрбийн бахархойн оьздангаллан а, меттан а боккха Ӏаткъам хилла, иштта къилбаседакавказхойн, алсама адыгийн а, нохчий а. «ДегӀастанхойн Ӏусманан импере мухажиралла» цӀе йолчу шина томан монографин авторо Магомеддадаев Амирхана тешалла до: «Къилбаседакавказан векалш, царна йукъахь дегӀастанан диаспоро а ладаме роль ловзайо Туркойчоьнан, Урданан, Шеман социалан-экономикин а, йукъараллин-политикин а, синмехаллин-этносан дахарехь… Таханлера Туркойчохь, вайн гарехь, тоьар ду, Туркойн Республикин Тансу Чиллеран правительствехь пачхьалкхан кхерамазаллин министр Мехьмет Гёльхан хилар гайтича а[30] — Кулецма эвлара мухажирийн тӀаьхьенах волу, я Ментеш Ӏабдулхьалим, 1960 шарахь Туркойчохь пачхьалкхан харцам охьатаӀийна, авиаполкан баьчча»[31].

Билгалдахарш нисйе бӀаьра

  1. ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. Национальный состав населения Российской Федерации
  2. ↑ Включая родственные аварцам андо-цезские народы: 14 народов общей численностью 248 646 человек
  3. ↑ 1 2 3 4 Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls
  4. ↑ Включая родственные аварцам андо-цезские народы: 12 народов общей численностью 36 736 человек
  5. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Дагестан, том 3 Национальный состав
  6. ↑ 1 2 3 Цитатийн гӀалат: <ref> тег нийса йац; кху Даг2002 тIетовжаран йоза йаздина дац
  7. ↑ Цумадинский район
  8. ↑ Ахвахский район
  9. ↑ 1 2 3 4 Включая родственные аварцам андо-цезские народы
  10. ↑ Приложения к итогам ВПН 2010 года в Москве. Приложение 5. Национальный состав населения по административным округам города Москвы
  11. ↑ Включая родственные аварцам андо-цезские народы: 7 народов общей численностью 41 человек
  12. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том 4 — «Национальный состав и владение языками, гражданство». Население по национальности и владению русским языком по субъектам Российской Федерации
  13. ↑ http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/az/AP_/1_5.xls
  14. ↑ Политика, выборы, власть — Новости — ИА REGNUM
  15. ↑ 1 2 Ethnic composition of Azerbaijan 2009
  16. ↑ Ethnic Groups of Georgia: Censuses 1926—2002
  17. ↑ 1 2 Перепись населения Грузии 2002. Население сельских населённых пунктов (Census of village population of Georgia)(гуьрж.) — С. 110—111
  18. ↑ 1 2 Атаев Б. М. Аварцы: язык, история, письменность. — Махачкала, 2005. — С. 21. — ISBN 5-94434-055-X
  19. ↑ Всеукраинская перепись населения 2001 Национальность и родной язык
  20. ↑ Country: Uzbekistan (инг.). Joshua project. ТӀекхочу дата: 2018 шеран 27 июль.
  21. ↑ Агентство Республики Казахстан по статистике. Перепись 2009. Архивйина 2012-05-01 — Wayback Machine (Национальный состав населения Архивйина 2011-05-11 — Wayback Machine
  22. ↑ В 1989 году в Казахской ССР было 2777 аварцев: Демоскоп. Этносостав Казахской ССР в 1989 г.
  23. ↑ Л. Минц. Народы мира. 2007. с. 10
  24. ↑ А. И. Исламмагомедов. Аварцы: историко-этнографическое исследование XVIII-начала XX века. — Дагестанский научный центр РАН — Кеп:Мх., 2002. — С. 24. — с. 431.
  25. ↑ Ю. А. Жданов. Энциклопедия культур народов Юга России: Народы Юга России. Ростов-на-Дону: Северо-Кавказский научный центр высшей школы, 2005. — 244 с.
  26. ↑ http://www.irs-az.com/pdf/090621161354.pdf
  27. ↑ Аварцы – прошлое и настоящее.
  28. ↑ The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. Population by ethnic groups. Архивйина 2007-12-20 — Wayback Machine
  29. ↑ Исламмагомедов А. П., Сергеева Г. А. Аварцы // Большая российская энциклопедия / С. Л. Кравец. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2005. — Т. 1. — С. 59. — 768 с. — 65 000 экз. — ISBN 5-85270-329-X.
  30. ↑ У автора должность „Emniyet Bakanı“ ошибочно переведена как „Министр Обороны“, тогда как она означает „Министр Госбезопасности“. Мы исправили эту ошибку, о чём проинформировали и автора монографии.
  31. ↑ А. М. Магомеддадаев. Эмиграция дагестанцев в Османскую империю. История и современность. Кн. II. — Махачкала: ДНЦ РАН, 2001. — С. 151—152. — ISBN 5-297-00949-9


  ХӀара  дуьненан къаьмнех лаьцна чекхбаккханза йаззам бу. Хьоьга, йоза тодина, нисдина, гӀо далур ду проектана.
Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=ЖӀайхой&oldid=9828986»