Википеди

Ӏовхой

Ӏовхой[1] — кхин цӀе нох. нахчо/нохчо[2] — нохчийн этнографин тоба[3][4][5][6], ширалехь дуьйна бехаш бу Теркан-ГӀойхин шина хин йукъехь. Нохчийн ламастехь лоруш бу этноиерархин тукхам санна.

Йукъаралла
Ӏовхой
Ӏаккой тайпана Ӏовхой (ТахӀировгӀар, вовшахлатина сурт, Ширча-Эвла)
Ӏаккой тайпана Ӏовхой
(ТахӀировгӀар, вовшахлатина сурт, Ширча-Эвла)
Этноиерархи
Раса кавказан
Йукъара хаамаш
Мотт нохчийн меттан
Ӏовхойн диалект
Дин • дин
• ислам (суннийш)
Къам нохчий
Таханлера дӀасакхалхар
 Росси: хууш дац
     Нохчийчоь: хууш дац
     ДегӀаста: хууш дац
Хьалхалера дӀасакхалхар
Къилбаседа Кавказ:
Карта

Ӏовхой бехаш бу йуккъерчу ДегӀастана Ӏовхойн, Хаси-Эвлан, Бабаюртан, Казбековн, Кизилюртан кӀоштанашкахь. Мотт — нохчийн меттан Ӏовхойн диалект. Дин — ислам.

ХӀоттам

бӀаьра нисйан

Тайпанаш: Барчхой, Бийтарой, Билтой, Боной, Ваьппий, ГӀулой, Жей (Жевой), Зандакъой, ЗӀогой, Кевой, Кхархой, Къавстой (Къовстой)?, Мержой, Ноккхой, Овршой, Пешхой, Пхьарчхой, Салой, ЦӀечой, ЦӀонтарой, Чонтой, Чунгарой, ЧӀаьнтий, Чхьарой, Шинрой, Ӏаккой.

Истори

бӀаьра нисйан

Шира истори

бӀаьра нисйан
 
Ширча-Эвла 1970 шеран 14 майхь мохк бегабале

ХӀинцалерачу талламхошна Ӏовха Ӏовхой охьахевшина зама ца йевза. Охьаховшар генара хилар гойту уггаре ширачу эвлан цӀеро — Ширча-Эвла/Ширча-Йурт. Нохчийн талламхочо-мохкӀаморхочо, хьехархочо, халкъан поэто А. С. Сулеймановс чӀагӀдора, аренан хаамашца, цхьаьна могӀара Пхьарчхошка эвланца, йуккъера бӀешерера эвла Ширча-Йурт йара уггаре шира Ӏовхой хевшина меттиг. Бахархой тӀекхетар бахьнехь нийса кхузара дӀасабаьржина ГӀой-хин, Теркан кӀошташка, Каспий-хӀорд тӀекхаччалц[7]. Меттигера бахархой автохтонаш хилар гойту цӀенна нохчийн цӀераш хилар йерриг аьлчи санна нах бехачу меттигийн.

XVI—XVIII бӀешерашкахь Ширча-Йурт йара ломан кӀажера ГӀой-хин тӀиера Яьсси тӀекхаччалц уггаре йаккхийчех Ӏовхойн эвла. Нохчийн Ӏилманчо, и.Ӏ.к. А. А. Адилсултановс дийцарехь, оцу муьрехь а эвлахь хилла ийна тайпанаш[8]. Ширча-Эвла хьахайо XVII—XVIII бӀешерийн оьрсийн документашкахь йоккха йуьрт Старый Окох (Шира Окох) аьлла[9][10].

Малхбузера тайпанаш охьахевшина мехкашкахь ширачу заманахь дуьйна даьхна, «авхат» цӀарца Геродота (вайн эрал V бӀешо) хьахийна долу нохчийн тайпа Iавхар. Цундела и тайпанаш кхуза дахкале хӀокху махкахь бехаш хила Ӏавхой цӀе йолу нохчий. Булан-Сухь, ГӀазар-гӀалахь, Бони-Эвлахь, Яман-Сухь археологашна карийначу вайн эрал III бӀешо хьалхара – вайн эрера хьалхарчу бӀешерийн материалаш дуьйцу, и латташ оцу муьрехь дӀалаьцна хилла нохчаша. Иштта ГIазар-ГIала кхоллайелла вайн эрал I бӀешо хьалха. IV бӀешарахь гӀалин гуонаха вал бира, цуо гойту аренашкара кхерам кхоллабалар. VII бӀешарахь гӀап йуьйжира гӀазарийн ницкъаца, цара оцу меттигехь йуьйгӀира шайн чӀагӀо. Амма меттигера Ӏовхойн бахархой ца бов, ткъа йукъабоьлху ГӀазарийн каганатан. Шеман хьост «Захари Риторан рузман тептаро» хьахадо овхар къам 555 шарахь[11].

Баржар

бӀаьра нисйан

Географ, этнограф, артиллерист, российн тӀеман гӀуллакххо, 1728 шарахь Каспийн бердан карта хӀоттийна волу Гербер Густава, йаздина нохчий хьалха бехара Каспий-хӀорд тӀекхаччалц. И верси бакъйира 1785 шарахь историко Чулков Михаила а, 1800 шарахь инарлас Кнорринг Богдана а[12][13][14].

Гербер Густава йаздо:

Нохчийн хӀусмаш хьалха йаьржинера Ӏаьндарин гергара лаьмнаш тӀиера Каспий-хӀорд тӀекхаччалц, амма цара гребенскан а, донан а гӀазакхашна даьхний а, говраш а лечкъош зулам дарна, 1718 шарахь масех эзар донан гӀазакхий хьажийра цига, цара дерриг церан латта дассийра, дукха нах байира[13][14].

Иштта хӀордайистте чӀара лаца богӀучу нохчех йаздо немцойн оьрсийн гӀуллакхера новкъахочо а, натуралиста а Каспий-хӀордан йисттехь а, Нохчийн гӀайренан тӀехь а 1774 шо кхачале хилла волчу Гмелин Готлиба, цуо доьхкура гӀайренан цӀе Чечень нохчийн этнонимца[15]. Географин Ӏилманийн докторо Поспелов Евгений Михайловича иштта бакъйо гӀайренан цӀеран нохчийн этнонимца йолу уьйр[16], ткъа историка Ровинский Дмитрийс иштта тидам бо гӀайренах «Чеченъ», лаьтташ йолу «Нохчий бехачу меттиган дуьхьала»[17]. Гмелина йаздина лахарниг:

  ИтталгӀачу дийнахь Ӏуьйрана ворхӀалгӀачу сахьтехь тхо гена девлира ворхӀ сажен кӀорге, делкъе хуьллуш гтра Нохчийн гӀайре. Цуьнан цӀе тиллина ломахь бехачу Нохчийн цӀарах, уьш богӀу цига чӀара лаца...[15]
  

Зубов Платона нохчийн латтанех йаздина хӀара:

«Оцу асан аьтту агӀон тӀехь ша гӀап Налчик йу, йоккхачу ГӀебартан латташ тӀехь, ткъа аьррун тӀехь а йу иштта шеш лаьтта гӀопаш: Внезапни а, Ӏаьндари а нохчийн латтанашкахь».[18]

Н. Семёновс йаздина Баташ-Йурт а, Байрам-Эвл а лаьттачу асанехь йу 10 эвла, лаххара а ах нохчийн бахархой болу. Иштта Семёновс йаздо дукхаха йолчу оцу нохчийн фамилеш бицбан кхиина ненан мотт[19].

Российн историка-малхбалеӀаморхочуьнца, кавказӀаморхочуьнца, археографца, археологца Берже Адольфца нохчаша дийхира Таркхойн шовхале тешаме стаг ваийта шайна аьлла, цуо дехарна жоп делира, тешаме стаг вахийтира Султа-Мотти, иза нохчаша охьахаийра Ширачу Аксайхь. Иштта гӀумкий дуьххьара гучубевлира нохчийн мехкашкахь. ГӀумкашна латташ лело бакъо ца йелира Аксай хин аьтту бердашца бен, нохчаша дош даьккхира гӀумкашкара цкъан а Аксай хин дехьа бевр бац аьлла, амма хенан йохаллийца гӀумкийн аьтту белира жим-жима Нохчийн арие дӀалаца, иштта цунна цӀе кхечира ГӀумкийн арие аьлла[20].

Ӏовхой а, Оьрсийн паччахьалла а

бӀаьра нисйан

XVI бӀешеран йуккъехь Къилбаседа-малхбален Кавказехь Оьрсийн паччахьаллин Ӏаткъам тӀекхета болабелира, йан йолийра оьрсийн экспансин форпосташ — Теркан а, Соьлжан а чӀагӀонаш, цара тӀеберзабора цхьа могӀа меттигера феодалийн дай Москохан. XVI—XVII бӀешерашкахь оьрсийн документаш ло шортта хаамаш Ӏовхох (шираоьрсийн ококи) лаьцна, уьш беха Ӏовхах (шираоьрсийн Окоцкая земля), Москохан куьйга кӀиело тӀеэцна Теркан гӀалара Ӏовхойн йукъ олучу меттигера бахархой санна[21][22]. Оьрсийн документашкахь башха меттиг лоцу ладаме волчу Ӏовхойн элин Ӏовхойн Ших-мирзан (1540? — 1596 шераш, гайтина цӀеран оьрсийн вариант) оьрсийн администрацица йолу уьйранаш. Тептаршца, XVI бӀешо чекхдолуш гӀумкийн элас нисса иза виер бахьана хилира церан цхьа дакъа Ӏовхойн махкара Теркан гӀала кхалхар[22].

Лулахошца долу девнаш а, ткъа иштта чӀагӀлуш болу Российн империн Ӏаткъамо а сих-сиха Ӏовхойн йарташ хӀаллакйора, церан бахархой байора. Тарло, ишттачу йарташкара дийна бисинарш дӀаболхара къорачу хьаннашка, цигахь кхоллалора шортта кӀотарш[23])[~ 1].

Ӏовхой хьехийна историн документаш

бӀаьра нисйан
 
Карта

ГӀазарийн каганатаца хилла зӀе

бӀаьра нисйан

Ӏаьрбойн-гӀазарийн тӀемаш хиллачу муьрехь а, Къилбаседа Кавказехь Ӏаьрбийн экспанси йолуш а Ӏовхоша йукъаметтиг латтийна гӀазарашца[25]. Ӏовхойн латташ тӀехь а тӀемаш хилла, меттигера дийцарш даладо мостагӀчунна йинчу къизачу дуьхьалонехь[25].

 
ГӀурий а, Сал-хи а вовшахкхетар, аьтту агӀора ГӀурий, аьрру – Сал-хи

М. Алиханов-Аварскийн Дербенд-наме жайнахь хьахийна шиъ гӀазарийн Ӏаьрбаша схьайаьккхина гӀап — Кешне а, Хасни-Хиснумма а. 1966−1967 шерашкахь ГӀазар-гӀалахь ахкарш дира ЛПУ куьйгаллехь А. В. Гадло волчу экспедицис. Карийра чӀагӀонан ларраш а, кхийра а. Стоммачу (3 метр кхаччалц) оьздангаллин чкъоьран стратиграфис тешалла до масийттаза бохамца гӀала йохийна хиларх. М. Г. Магомедовс буьйцу вукха йуьртах кӀоргачу чӀажца къастийначу йисина гӀопан чӀагӀонах: «Бисина жима поппарх бина вал, хин чхьаршах поппарца боьттина пен а» аьлла. ХӀинца гӀала чӀогӀа йохийна хино[26]. Тардалийтора, гӀап ГӀазарийн каганатан Хасни-Хиснумма цӀе йолу тӀетовжаран пункт хилар[26], 735−736 шерашкахь куьйгаллехь баьчча Марван волу Ӏаьрбаша йохийра. ГӀопахь куьйгаллехь вара гӀазарийн баьчча, схьавалар Ӏовхойх долу Ӏовхойн ШаӀин, иза Кешне а, Хасни-Хиснумма а (ГӀазар-гӀала) гӀопаш эгначул тӀаьхьа[27] Ӏаьрбийн аьтту белира йийсар ван[28].

Кавказан тӀом

бӀаьра нисйан

XIX бӀешарахь, цхьаьна могӀара кхечу къилбаседакавказан къаьмнашца, Ӏовхоша дакъа лецира Имаматан агӀора Кавказан тӀамехь. Уьш бехачу махкахь кхоьллира имаматан административан дакъа — Ӏовхойн наибалла. Йевза Ӏовхойн Шемалан урхалла долуш хиллачу наибех цхьаьнна цӀе — Хьату. Шемалан муридан Сафаров, Юсуф-Хьаьжин хаамашца, Ӏовхойн наибалло дӀахӀоттавора 200 герзах воьттина бере а, 330 гӀашлойн тӀемло а[29].

Кавказан тӀом чекхбаьллачул тӀаьхьа, Ӏовхой бехачохь цхьана хенан лаьттира административан дакъа — Ӏовхойн гуо[30].

Советийн пачхьалкхан мур

бӀаьра нисйан

XX бӀешарахь Ӏовхошна интеграци хилира ССРСсоциалистийн йукъаралле. Байталбахаран а, коллективизацин а муьрехь (коьртаниг 30-гӀа шераш), кӀотарийн система дӀайаккхар бахьанехь, Ӏовхойн кӀотарш а, кегийра йарташ а йохийра йа йагийра, ткъа дукхаха болу церан дай Сибареха хьовсийра «антисоветийн элементаш» аьлла[24]. 1944 шарахь Ӏовхой, кхечу нохчашца а, гӀалгӀашца а, махках бехира Кхазакхстане. 1943 шеран 5 октябрехь кхоьллира Ӏовхойн кӀошт а, Казбековн кӀоштан декъахь, дӀайаьккхира 1944 шеран 7 июнехь, Ӏовхой арабаьхначул тӀаьхьа Йуккъерачу Ази. 1957 шарахь дукхаха болу йухабирзира шайн махка. 1980-гӀа шерашкахь кхоллало йукъараллин кхолламаш, Ӏовхойн кӀошт меттахӀоттайе бохуш арабевлла бу уьш. ХӀинца дӀакхалхош бу гӀазгӀумкий ХӀинжа-гӀалан герга, Ӏовхой шайн йарташка цӀа боьрзуш бу[31].

ХӀинца

бӀаьра нисйан

ДегӀастанан Республикин Пачхьалкхан Кхеташон 2000 шеран 18 октябран № 191 йолу сацамца нохчий (Ӏовхой) лерина ДегӀастанан Республикин орамера кӀезга къаьмнех[32].

Оьздангалла

бӀаьра нисйан

Мотт

бӀаьра нисйан
Коьрта йаззам: Ӏовхойн диалект

Ӏовхойн ярташ

бӀаьра нисйан
  • Къеди-Отар,
  • Нурадилово,
  • Баташ
  • Шовде (Покровское),
  • Ӏосман-Йурт,
  • Ярмаркин 1-й,
  • Ярмаркин 2-й,
  • Ярмаркин 3-й,
  • Балюрт 1-й,
  • Балюрт 2-й,
  • Бамматбек-Йурт,
  • Жуково,
  • Ибарки,
  • Шалам-Инчу,
  • Эшба-Инчу,
  • Яштаркие,
  • Умахан-отар,
  • Зарият-отар,
  • Кошай-отар,
  • Манти-отар,
  • Тутлар,
  • Виси-Ирза,
  • Генчик-Эрзе

Билгалдахарш

бӀаьра нисйан
Комменташ
  1. ↑ Предположение об образовании небольших аккинских поселений-хуторов в результате набегов неприятеля, высказано А. С. Сулеймановым на основании полевых исследований во 2-й половине XX века[24].
Хьосташ
  1. ↑ Чеченский тайп аккой. Зелимхан Мусаев (Грозный) — ИА "Чеченинфо" (2017 шеран 17 ноябрь). ТӀекхочу дата: 2018-1-15. Архивйина 2018-01-15 — Wayback Machine
  2. ↑ Мациев А. Г. Чеберлоевский диалект чеченского языка // Известия ЧИНИИИЯЛ Языкознание. — Грозный, 1965. — Т. 6, вып. 2. — с. 6
  3. ↑ Елфимов В.О. РЕГИОНАЛЬНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ОБЫЧНОГО ПРАВА (АДАТА) ЧЕЧЕНЦЕВ XV­XX ВВ. Crimea.Edu. ТӀекхочу дата: 2018 шеран 8 март. Архивйина 2018-03-08 — Wayback Machine
  4. ↑ Халидов А. И. Обоснованно ли включение чеченского языка в Atlas of the World's Languages in Danger? журнал «Современная Наука». ТӀекхочу дата: 2018 шеран 9 март.
  5. ↑ Ибрагимов М. Р. А. Дагестан: Проблемы этнодемографического развития (Вторая половина XIX-начало XXI в.) //Вестник Института истории, археологии и этнографии. – 2010. – №. 23. – С. 82-102.

    Следует оговориться, что на территории Ауховского района ДАССР, созданного по указу Президиума Верховного Совета РСФСР 5 октября 1943 г. (ГУ «ЦГА РД». Ф. р-352. Оп. 2. Д. 51а. Л. 266; Оп. 14. Д. 22. Л. 22) и, по сути, ещё не функционировавшего к моменту высылки, исторически сформировалась и компактно проживала субэтническая группа чеченцев, называемая чеченцами-ауховцами
  6. ↑ Арутюнов С. А., Анчабадзе Ю. Д. О национальной ситуации на Северном Кавказе. ИЭА РАН. ТӀекхочу дата: 2018 шеран 9 март.
  7. ↑ Сулейманов, 1997, с. 348.
  8. ↑ Адилсултанов, 1992, с. 14—15.
  9. ↑ 1645 г. ранее апреля 26 и позднее июня 6. — Челобитная окоцкого мурзы Чепана Кохострова царю Михаилу Федоровичу и докладная выписка Посольского приказа о пожаловании его прибавкою к жалованью и владением узденями и «людьми» его брата мурзы Албира Кохострова
  10. ↑ «Чеченцы: история и современность» / Составление и общая редакция Ю.А. Айдаева. — Москва: Мир дому твоему, 1996. — 352 с. — ISBN 5-87553-005-7.
  11. ↑ Индарби Бызов. Аккинцы: вопросы этногенеза 27-03-2010
  12. ↑ Акты, собранные Кавказской археографической комиссией: Том I. c. 716
  13. ↑ 1 2 Историческое описание российской коммерции при всех портах и границах : От древних времян до ныне настоящаго и всех преимущественных узаконений по оной государя имп. Петра Великаго и ныне благополучно царствующей государыни имп. Екатерины Великия, / Сочиненное Михайлом Чулковым. — Санктпетербург : При Имп. Акад. наук, 1781—1788. — 4°. Т.2, кн.2. — 1785. — 90, 1-446, 449—626 [=624] с. Хранение: MK АН-4°/ 81-Ч; Хранение: W 213/831;
  14. ↑ 1 2 ИОГАНН ГУСТАВ ГЕРБЕР ИЗВЕСТИЯ О НАХОДЯЩИХСЯ С ЗАПАДНОЙ СТОРОНЫ КАСПИЙСКОГО МОРЯ МЕЖДУ АСТРАХАНЬЮ И РЕКОЙ КУРОЙ НАРОДАХ И ЗЕМЛЯХ И О ИХ СОСТОЯНИИ В 1728 ГОДУ
  15. ↑ 1 2 Гмелин С. Г. Путешествие по России для исследования трех царств естества. Том 3, ч.1, Архивйина 2016-04-15 — Wayback Machine
  16. ↑ Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь. — М., 2002, С.462-463.
  17. ↑ «Чеченцы: история и современность» / Составление и общая редакция Ю.А. Айдаева. — Москва: Мир дому твоему, 1996. — 352 с. — ISBN 5-87553-005-7. * Антология. «Чеченская Республика и чеченцы. История и современность». — Москва: Наука, 2006. — 576 с. — ISBN 5-02-034016-2.
  18. ↑ Платон П. Зубов, — «Картина Кавказского края принадлежащего России и сопредельных ему земель; В исторических, статистических, этнографических, финансовых и торговых отношениях. Сочинение Платона Зубова. Часть вторая» — С. Петербург. Типография Конрада Вингебера. 1835 г.
  19. ↑ Н.Семёнов. Обитатели Кумыкской плос-кости. // «Терский сборник», выпуск I, Владикавказ — 1890 г., с.166
  20. ↑ А. П. Берже «Чечня и чеченцы» (Тифлис, 1859 г., стр. 104—105):
  21. ↑ Кушева, 1963, с. 69.
  22. ↑ 1 2 Волкова, 1974, с. 167.
  23. ↑ Алироев, 2005, с. 152.
  24. ↑ 1 2 Сулейманов, 1997, с. 339.
  25. ↑ 1 2 «Чеченцы: история и современность» / Составление и общая редакция Ю.А. Айдаева. — Москва: Мир дому твоему, 1996. — С. 196—198. — ISBN 5-87553-005-7.
  26. ↑ 1 2 Магомедов М. Г. Образование Хазарского каганата. По материалам археологических исследований и письменных данных. М.: «Наука», 1983. 224 с.
  27. ↑ Согласно книге Дербенд-наме под редакцией М. Алиханова-Аварского крепости пали именно в таком порядке.
  28. ↑ Айдаев Ю. А. Чеченцы: история и современность. М.:" Мир дому твоему", 1996. С.193.
  29. ↑ Линевич, 1872, с. 3.
  30. ↑ Лаудаев, 1872, с. 1.
  31. ↑ Власти Дагестана пытаются завершить переселение лакцев Архивйина 2017-08-15 — Wayback Machine
  32. ↑ ПОСТАНОВЛЕНИЕ ГОССОВЕТА РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН ОТ 18.10.2000 N 191 О КОРЕННЫХ МАЛОЧИСЛЕННЫХ НАРОДАХ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН. lawru.inf. Архивйина 2011 шеран 25 августехь Архивйина 2011-08-19 — Wayback Machine

Литература

бӀаьра нисйан
Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=Ӏовхой&oldid=10213480»