Британийн импери
Британин шуре (инг. British Empire) — метрополи коьртехь йолу колонийн импери, цуьнан долахь дара адамаллин исторехь хьалха хилла долу уггаре дукха латта колонешца пхеа нах беха континент тӀехь (нагахь Мlaьмгалойн империн бакъ йолу майда ларахь). Уггаре йоккха майда шуренан йара 1919 шо кхачале, оцу хенахь Цхьаьнатоьхна Паччахьалло урхалла дора даьржина 31 878 965 км² латтанашна [1](Цунна йукъахь дац 8,1 млн км² къобал йанза а, де-факто терго йеш доцу мехкаш Антарктикехь, царна хӀокху дийне кхаччалц претендент йу Йоккха Британи а, цуьнан хилла доминионаш а: Австрали а, Керла Зеланди а), иза ду 22% гергга латта. Шуренан бахархойн дерриг дакъа 480 млн стаг ву (доьлгӀа дакъа бахархойх). Нисса Pax Britannica тӀаьхьено кхетайо ингалсан меттан роль, дуьненахь уггаре баьржина политики, спортан, музыкин, транспортан, махлелоран кхачнехь[3][4][5].
Историн пачхьалкх | |||||
Британин импери | |||||
---|---|---|---|---|---|
инг. British Empire | |||||
|
|||||
Шатлакхан илли: Боже, храни Короля | |||||
Коьрта гӀала | Лондон | ||||
Мотт (меттанаш) | ингалсан | ||||
Официалан мотт | Ингалсан мотт | ||||
Ахча | стерлингийн фунт | ||||
Майда |
36 190 000 км² (1920), 31 878 965 км² (1913)[1] |
||||
Бахархой |
480 000 000 ст. (24 % Дуьненан бахархойх 1922 шеранна) |
||||
Урхаллин тайпа | конституцин монархи[2] | ||||
Викиларми чохь медиафайлаш |
Британин шуренан истори таханлера де кхаччалц доккха дакъалоцуш йу Америкин Цхьанатоьхна Штатийн, Канадин, ХӀиндин, Австралин, Керла Зеландин, Сингапуран, Ирландин, Девтойчоьнан, Галойчоьнан, дуккха а кхин болчеран дахарехь[6].
БӀаьрг тохар
бӀаьра нисйанБританин импери тӀекхетара шина бӀешарахь сов. Йоккха пачхьалкх шорйан кульминаци лору XX бӀешеран йуьхьиг. Оцу хенахь массо а континенташ тӀера дуккха а тайпана латтанех нийсонца олу импери, «тӀех цкъан а малх чу ца бузу»[7].
Нисдаран а, тӀемца схьабаккхаран а экспансиван муьраш болабелла дикка машаран махлелоран а, дипломатин муьрера. Империс аьтту бира британин технологеш, махлелор, ингалсан мотт, урхаллин кеп дуьненахь йаржош. Империн гегемонин ду къасторан маьӀна экономикин кхоран а, Цхьаьнатоьхна Паччахьаллин дуккха а мехкин политикин Ӏаткъаман а. Колонийн хӀоттамах хууш ду, Бритнин империн Ӏаткъаман дикка ши маьӀна долун амал хилар. Колонешка чубеира ингалсан мотт, административан а, бакъонийн гуранаш, уьш йинера Йоккха Британинчух тера. Деколонизаци йеш Цхьаьнатоьхна Паччахьалла гӀоьртира хиллачу колонешкахь йукъайаккха парламентан демократи а, бакъо лакхар хилар а, хӀетте тайп-тайпана аьттунца. Дукхаха йолчу колонеш сацам бира, Къамнийн доттагӀалло хуьйцу царна Импери психологин агӀора[8][9].
Британин колонеш гӀуллакх дора коьртаниг Цхьаьнатоьхна Паччахьаллин экономикин хьашташна. ХӀетте а эмигрантийн колонешкахь йора инфраструктура кхоллархьама маьрша экономика, амма Африкин а, Азин а тропикин регионашкахь цара ловзайо аьрго латточун роль, царна кхаьчна инфраструктурин минимум дакъа. Тахана экономика дукхах йолу гӀийла кхиина мехкийн (инг. Less developed countries) дукха хьолехь йозу аьргаллин ресурсийн экспортах.
Британин империн арахьара политика бахьнехь шорйар бух тӀехь ду англосаксийн «этносан башхалла», хьесапехь «схьайаккхархойн расин локхалла»[10][11][12][13]. Британин конийн бакъонан коьрта бӀогӀамех цхьаъ бу, этносийн тобанашна йукъара девнаш хиларо латтайо колонин олалла. И классикийн хьесап «бекъий олалла де» ду бахьна дукха хӀокху заманан девнийн, масала, Къилбаседа Ирландехь, ХӀиндехь, Зимбабвехь, Суданехь, Угандехь, Ӏиракъехь. Оцу тайпана масала ду Кенехь 1952 - 1957 шарахь хилла Мау Мау гӀаттам, кхиинчу тайпанийн жима гӀаттамах даккхий тӀемаш хуьлуш. И гӀаттам боьдуш велла масех бӀе ингалсхо, ткъа орамера тайпанаш дагардора тайп-тайпана маххадорца, 18 000 тӀера 30 000 бала кхаьчнарг ву.
Британин империн тӀаьхье
бӀаьра нисйанХӀинца Цхьаьнатоьхна Паччахьалло Ӏалашйо Британин гӀайренел арахьара 14 мехкан суверенитет. 2002 шарахь царна Британин хӀордал дехьара мехкийн статус йелла. Цхьацца оцу мехкех тӀе стагга а охьахаанза (ханна хевшина тӀеман йа Ӏилманан персонал йоцург). Йисинчеран тайп-тайпана тӀегӀан шеш шайн урхалла ду, дуьненайукъара гӀуллакхийн а, дуьхьалонан а областашкара, уьш йозу Йоккачу Британех.
Цхьацца хӀордал дехьара мехкашна тӀехь йолу Британин суверенитет къуьйсуш йу лулахоша: Гибралтарна претендент Испани, Фолклендийн гӀайренашна, Къиба Георгина, Къилба Сандвичан гӀайренашна — Аргентина, ХӀиндин Ӏапказ чуьра Британин мехкан — Маврикий а, Сейшелаш а. Цул сов, Британин антарктикин мохк бу Аргентино а, Чилис а къуьйсу объект йу, дукхах йолчу пачхьалкхаша мехкийн цхьанне претензи къобал ца йо Антарктиде (хьажа иштта Мехкан претензеш Антарктикехь).
Дукхаха йолу колонеш йукъайогӀу Британин къаьмнийн доттагӀаллин — политикица йоцу шен лаамехь цхьаьнакхетна политикица нисса накъостий, цунна чохь Цхьаьнатоьхна паччахьаллин цхьан а привилеги йац. ДоттагӀаллин пхийтта декъашхоша лору шайн пачхьалкхан корта британин паччахь, уьш йу ДоттагӀалин паччахьаллаш.
Британин урхалло а, британин иммиграцис а иттаннаш шерашкахь, наггахь бӀешерашкахь, тача дитина дерриг дуьненна тӀера дуккха а маьрша пачхьалкхашкахь. Британхоша даьхха политикин дозанаш, димна ца догӀура реалан къаьмнаш дехачхула, цуо дуккху а девнаш латтадо Кашмирехь, ПалестӀинехь, Суданехь, Нигерехь, Шри-Ланкехь. Британин парламентан система хилира хӀетал пачхьакхан кхолламийн дукхаха йолчу колонийн а, кхечу пачхьалкхин а, ткъа законаша — церан юридически системийн[14]. Британин лакхара апелляцин суд хӀинца а йу лакхара суьдан инстанци масех хиллачу колонийн Карибийн хӀорд а, Тийна Ӏапказ а чохь. Ингалсан мотт ненан мотт бу 400 млн ст., 1 млрд къамел до цуьнца кхечу мехкан маттахь санна[15], хӀетте мотт баржар доьзна ду оьздангаллин Ӏаткъамца Цхьаьнатоьхна Штатийн. Британин дин даржочара йаржийна ингалсан килс массо а континент тӀехь, Англиканаллин йукъаралла хӀинца йу 77 млн декъахо.
Билгалдахарш
бӀаьра нисйан- ↑ 1 2 БСЭ. [bse.sci-lib.com/article001365.html Британская империя в БСЭ] . БСЭ. Большая советская энциклопедия. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 22 апрель.
- ↑ Bogdanor, 1997.
- ↑ Johnston, 2008.
- ↑ Porter, 1998.
- ↑ Sondhaus, 2004.
- ↑ Hosch, 2009.
- ↑ Jackson, pp. 5-6.
- ↑ Brendon, p. 660.
- ↑ Brown
- ↑ Francis Hutchins, The Illusion of Permanence. British Imperialism (Princeton, 1967), S. 133
- ↑ zitiert Philip Mason, Prospero’s Magic. Some thoughts on Class and Race (London, 1962), S. I
- ↑ Maurice Collis, Trials in Burma (London, 1953), p. 191, 194f, 207, 21 Iff
- ↑ М. Саркисянц Английские корни немецкого фашизма От британской к австро-баварской «расе господ» Архивйина 2013-10-06 — Wayback Machine
- ↑ Кеп:Книга:Niall Ferguson:Empire
- ↑ Кеп:Книга:Hogg+Denison:History of the English Language
Литература
бӀаьра нисйан- Оьрсийн маттахь
- Британская империя // Военная энциклопедия : [в 18 т.] / под ред. В. Ф. Новицкого [и др.]. — СПб. ; [М.] : typus т-ва И. Д. Сытина, 1911—1915.
- Рувинский Р. З. Британский колониальный правопорядок XVIII—XIX веков и либерализм. — М.: LAP Lambert Academic Publishing. — 356 с.
- Фергюсон Н. Империя. Чем современный мир обязан Британии? — М.: Астрель, 2013. — 560 с.
- Ингалса маттахь
- Abernethy, David. The Dynamics of Global Dominance, European Overseas Empires 1415–1980(ингалс.). — Yale University Press, 2000. — ISBN 0-300-09314-4.
- Andrews, Kenneth. Trade, Plunder and Settlement: Maritime Enterprise and the Genesis of the British Empire, 1480–1630(ингалс.). — Cambridge University Press, 1984. — ISBN 0-521-27698-5.
- Bandyopādhyāẏa, Śekhara. From Plassey to partition: a history of modern India(ингалс.). — Orient Longman , 2004. — ISBN 81-250-2596-0.
- Brendon, Piers The Decline and Fall of the British Empire, 1781–1997(ингалс.). — Random House, 2007. — ISBN 0-224-06222-0.
- Brock, W.R. Britain and the Dominions. — Cambridge University Press, 4241.
- Brown, Judith The Twentieth Century, The Oxford History of the British Empire Volume IV(ингалс.). — Oxford University Press, 1998. — ISBN 0-19-924679-3.
- Louis, Roger. The British Empire in the Middle East, 1945–1951: Arab Nationalism, the United States, and Postwar Imperialism(ингалс.). — Oxford University Press, 1986. — P. 820. — ISBN 978-0-19-822960-5.
- Buckner, Phillip. Canada and the British Empire(ингалс.). — Oxford University Press, 2008. — ISBN 978-0-19-927164-1.
- Burk, Kathleen. Old World, New World: Great Britain and America from the Beginning(ингалс.). — Atlantic Monthly Press, 2008. — ISBN 0-87113-971-5.
- Canny, Nicholas. The Origins of Empire, The Oxford History of the British Empire Volume I(ингалс.). — Oxford University Press, 1998. — ISBN 0-19-924676-9.
- Clegg, Peter. The UK Caribbean Overseas Territories // Extended Statehood in the Caribbean / de Jong, Lammert; Kruijt, Dirk. — Rozenberg Publishers, 2005. — ISBN 90-5170-686-3.
- Combs, Jerald A. The History of American Foreign Policy: From 1895(ингалс.). — M.E. Sharpe , 2008. — ISBN 978-0-7656-2056-9.
- Dalziel, Nigel. The Penguin Historical Atlas of the British Empire(ингалс.). — Penguin , 2006. — ISBN 0-14-101844-5.
- David, Saul The Indian Mutiny. — Penguin , 2003. — ISBN 0-670-91137-2.
- Elkins, Caroline. Imperial Reckoning: The Untold Story of Britain's Gulag in Kenya(ингалс.). — New York: Owl Books , 2005. — ISBN 978-0-8050-8001-8.
- Niall Ferguson. Colossus: The Price of America's Empire. — London: Penguin, 2004a. — ISBN 978-1-59420-013-7.
- Niall Ferguson. Empire: The Rise and Demise of the British World Order and the Lessons for Global Power(ингалс.). — New York: Basic Books, 2004b. — ISBN 978-0-465-02329-5.
- Fieldhouse, David Kenneth. The West and the Third World: trade, colonialism, dependence, and development(ингалс.). — Blackwell Publishing, 1999. — ISBN 0-631-19439-8.
- Fox, Gregory H. Humanitarian Occupation. — Cambridge University Press, 2008. — ISBN 978-0-521-85600-3.
- Games, Alison. The British Atlantic world, 1500–1800 / Armitage, David; Braddick, Michael J . — Palgrave Macmillan, 2002. — ISBN 0-333-96341-5.
- Gapes, Mike. HC Paper 147-II House of Commons Foreign Affairs Committee: Overseas Territories, Volume II(ингалс.). — The Stationery Office , 2008. — ISBN 0-215-52150-1.
- Gilbert, Sir Martin. Churchill and America. — Simon and Schuster, 2005. — ISBN 0-7432-9122-0.
- Goldstein, Erik. The Washington Conference, 1921–22: Naval Rivalry, East Asian Stability and the Road to Pearl Harbor(ингалс.). — Routledge, 1994. — ISBN 0-7146-4559-1.
- Goodlad, Graham David. British foreign and imperial policy, 1865–1919(ингалс.). — Psychology Press, 2000. — ISBN 0-415-20338-4.
- Herbst, Jeffrey Ira States and power in Africa: comparative lessons in authority and control(ингалс.). — Princeton University Press, 2000. — ISBN 0-691-01028-5.
- Hinks, Peter. Encyclopedia of antislavery and abolition(ингалс.). — Greenwood Publishing Group, 2007. — ISBN 978-0-313-33143-5.
- Hodge, Carl Cavanagh. Encyclopedia of the Age of Imperialism, 1800–1914(ингалс.). — Greenwood Publishing Group, 2007. — ISBN 0-313-33404-8.
- Hogg, Richard. A History of the English Language. — Cambridge University Press, 2008. — ISBN 978-0-521-66227-7.
- Hopkirk, Peter The Great Game: The Struggle for Empire in Central Asia(ингалс.). — Kodansha, 2002. — ISBN 4-7700-1703-0.
- Hollowell, Jonathan. Britain Since 1945. — Blackwell Publishing, 1992. — ISBN 0-631-20968-9.
- Hyam, Ronald. Britain's Imperial Century, 1815–1914: A Study of Empire and Expansion(ингалс.). — Palgrave Macmillan, 2002. — ISBN 978-0-7134-3089-9.
- Jackson, Ashley. The British Empire: A Very Short Introduction(ингалс.). — Oxford University Press, 2013. — ISBN 978-0-199-60541-5.
- James, Lawrence The Rise and Fall of the British Empire. — Abacus, 2001. — ISBN 978-0-312-16985-5.
- Janin, Hunt. The India–China opium trade in the nineteenth century(ингалс.). — McFarland, 1999. — ISBN 0-7864-0715-8.
- Joseph, William A. Politics in China(ингалс.). — Oxford University Press, 2010. — ISBN 978-0-19-533530-9.
- Keay, John. The Honourable Company. — Macmillan Publishing Company, 1991.
- Kelley, Ninette; Trebilcock, Michael. The Making of the Mosaic (2nd ed.). — University of Toronto Press, 2010. — ISBN 978-0-8020-9536-7.
- Kenny, Kevin. Ireland and the British Empire(ингалс.). — Oxford University Press, 2006. — ISBN 0-19-925184-3.
- Knight, Franklin W.; Palmer, Colin A. The Modern Caribbean. — University of North Carolina Press , 1989. — ISBN 0-8078-1825-9.
- Latimer, Jon War with America. — Harvard University Press, 2007. — ISBN 0-674-02584-9.
- Lee, Stephen J. Aspects of British political history, 1815–1914(ингалс.). — Routledge, 1994. — ISBN 0-415-09006-7.
- Lee, Stephen J. Aspects of British political history, 1914–1995(ингалс.). — Routledge, 1996. — ISBN 0-415-13102-2.
- Levine, Philippa. The British Empire: Sunrise to Sunset. — Pearson Education Limited , 2007. — ISBN 978-0-582-47281-5.
- Lloyd, Trevor Owen. The British Empire 1558–1995(ингалс.). — Oxford University Press, 1996. — ISBN 0-19-873134-5.
- Louis, Wm. Roger. Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez and Decolonization(ингалс.). — I. B. Tauris, 2006. — ISBN 1-84511-347-0.
- Macaulay, Thomas The History of England from the Accession of James the Second(ингалс.). — Penguin , 1848. — ISBN 0-14-043133-0.
- Macdonald, Barrie. Britain // Tides of history: the Pacific Islands in the twentieth century(ингалс.) / Howe, K.R.; Kiste, Robert C.; Lal, Brij V.. — University of Hawaii Press , 1994. — ISBN 0-8248-1597-1.
- McIntyre, W. David. The Commonwealth of Nations. — University of Minnesota Press , 1977. — ISBN 0-8166-0792-3.
- McIntyre, W. David. Winding up the British Empire in the Pacific Island(ингалс.). — Oxford University Press, 2016. — ISBN 0-1925-1361-3.
- McLean, Iain. Rational Choice and British Politics: An Analysis of Rhetoric and Manipulation from Peel to Blair(ингалс.). — Oxford University Press, 2001. — ISBN 0-19-829529-4.
- Maddison, Angus. The World Economy: A Millennial Perspective(ингалс.). — Organisation for Economic Co-operation and Development, 2001. — ISBN 92-64-18608-5.
- Magee, John. Northern Ireland: Crisis and Conflict. — Taylor & Francis, 1974. — ISBN 0-7100-7947-8.
- Magnusson, Magnus Scotland: The Story of a Nation. — Grove Press , 2003. — ISBN 0-8021-3932-9.
- Marshall, P. J. The Eighteenth Century, The Oxford History of the British Empire Volume II(ингалс.). — Oxford University Press, 1998. — ISBN 0-19-924677-7.
- Marshall, P. J. The Cambridge Illustrated History of the British Empire(ингалс.). — Cambridge University Press, 1996. — ISBN 0-521-00254-0.
- Martin, Laura C. Tea: the drink that changed the world. — Tuttle Publishing , 2007. — ISBN 0-8048-3724-4.
- Mein Smith, Philippa. A Concise History of New Zealand. — Cambridge University Press, 2005. — ISBN 0-521-54228-6.
- Mulligan, Martin; Hill, Stuart. Ecological pioneers. — Cambridge University Press, 2001. — ISBN 0-521-81103-1.
- Mori, Jennifer. Britain in the Age of the French Revolution: 1785 - 1820(ингалс.). — Routledge, 2014. — ISBN 978-1-317-89189-5.
- O'Brien, Phillips Payson. The Anglo–Japanese Alliance, 1902–1922. — Routledge, 2004. — ISBN 0-415-32611-7.
- Pagden, Anthony Peoples and Empires: A Short History of European Migration, Exploration, and Conquest, from Greece to the Present(ингалс.). — Modern Library , 2003. — ISBN 0-8129-6761-5.
- Parsons, Timothy H. The British Imperial Century, 1815–1914: A World History Perspective(ингалс.). — Rowman & Littlefield, 1999. — ISBN 0-8476-8825-9.
- Peters, Nonja. The Dutch down under, 1606–2006. — University of Western Australia Press , 2006. — ISBN 1-920694-75-7.
- Pham, P.L. Ending 'East of Suez': The British Decision to Withdraw from Malaysia and Singapore, 1964–1968(ингалс.). — Oxford University Press, 2010. — ISBN 978-0-19-958036-1.
- Porter, Andrew. The Nineteenth Century, The Oxford History of the British Empire Volume III(ингалс.). — Oxford University Press, 1998. — ISBN 0-19-924678-5.
- Reese, Trevor Richard. Colonial Georgia : a study in British imperial policy in the eighteenth century(ингалс.). — Athens: University of Georgia Press , 1963. — ISBN 9780820335537.
- Rhodes, R.A.W.; Wanna, John; Weller, Patrick. Comparing Westminster(ингалс.). — Oxford University Press, 2009. — ISBN 978-0-19-956349-4.
- Rothermund, Dietmar. The Routledge companion to decolonization(ингалс.). — Routledge, 2006. — ISBN 0-415-35632-6.
- Russo, Jean. Planting an Empire: The Early Chesapeake in British North America(ингалс.). — JHU Press, 2012. — ISBN 978-1-42-140694-7.
- Royle, Trevor. Crimea: The Great Crimean War, 1854–1856. — Palgrave Macmillan, 2000. — ISBN 1-4039-6416-5.
- Shennan, J.H. International relations in Europe, 1689–1789(ингалс.). — Routledge, 1995. — ISBN 0-415-07780-X.
- Smith, Simon. British Imperialism 1750–1970. — Cambridge University Press, 1998. — ISBN 978-3-12-580640-5.
- Springhall, John. Decolonization since 1945: the collapse of European overseas empires(ингалс.). — Palgrave, 2001. — ISBN 0-333-74600-7.
- Taylor, Alan American Colonies, The Settling of North America(ингалс.). — Penguin , 2001. — ISBN 0-14-200210-0.
- Thomas, Hugh. The Slave Trade: The History of The Atlantic Slave Trade(ингалс.). — Picador, Phoenix/Orion, 1997. — ISBN 0-7538-2056-0.
- Tilby, A. Wyatt British India 1600–1828. — BiblioLife , 2009. — ISBN 978-1-113-14290-0.
- Torkildsen, George. Leisure and recreation management. — Routledge, 2005. — ISBN 978-0-415-30995-0.
- Turpin, Colin; Tomkins, Adam. British government and the constitution (6th ed.)(ингалс.). — Cambridge University Press, 2007. — ISBN 978-0-521-69029-4.
- Vandervort, Bruce. Wars of imperial conquest in Africa, 1830–1914(ингалс.). — University College London Press, 1998. — ISBN 1-85728-486-0.
- Zolberg, Aristide R. A nation by design: immigration policy in the fashioning of America(ингалс.). — Russell Sage, 2006. — ISBN 0-674-02218-1.
- Ashley Jackson. The British Empire: A Very Short Introduction. — OUP, 2013. — ISBN 978-0-19-960541-5.
- Douglas Johnston. The Historical Foundations of World Order. — Martinus Nijhoff Publishers, 2008. — ISBN 978-9047423935.
- The Twentieth Century, The Oxford History of the British Empire Volume IV(ингалс.). — Oxford University Press, 1998. — ISBN 978-0-19-924679-3.
- Bogdanor V. The Monarchy and the Constitution(ингалс.). — Oxford University Press, 1997. — P. 1. — 328 p.
- Sondhaus, L. Navies in Modern World History(ингалс.). — London, 2004. — P. 81. — ISBN 1-86189-202-0.
- Hosch, William L. World War I: People, Politics, and Power(ингалс.). — New York: Britannica Educational Publishing , 2009. — P. 21. — (America at War). — ISBN 978-1-61530-048-8.
Хьажоргаш
бӀаьра нисйан- «The British Empire’s Legacy», BBC Radio 4 discussion with Catherine Hall and Linda Colley (In Our Time, Dec. 31, 1998)(ингалс.).
- «The British Empire», BBC Radio 4 discussion with Maria Misra, Peter Cain and Catherine Hall (In Our Time, Nov. 8, 2001)(ингалс.).
- «Slavery and Empire», BBC Radio 4 discussion with Linda Colley, Catherine Hall and Felipe Fernandez Armesto (In Our Time, Oct. 18, 2002)(ингалс.).
- The British Empire. An Internet Gateway(ингалс.).
- The British Empire audio resources at TheEnglishCollection.com.