Къилбаседа ХӀирийчоь

Арахьара аудиофайлаш
	Къилбаседа ХӀирийчоьнан хӀост (Инс.)

Къилбаседа ХӀирийчоь
	Республика (пачхьалкх)
Къилбаседа ХӀирийчоь
	оьрс. Республика Северная Осетия-Алания; хӀир. Цæгат Ирыстон
Байракх[d]	ХӀост[d]
	Гимн Северной Осетии
	43°11′00″ къ. ш. 44°14′00″ м. д.HGЯO
Пачхьалкх	Росси
Адм. центр	БуритӀе
Корта	Сергей Иванович Меняйло
Истори а, географи а
Кхоллар	1993 шеран 9 ноябрь
Латта	7987 км²;
Сахьтан аса	MSD, UTC+3, Европа/Москох
Бахархой
Бахархой	▼678 879 стаг (2024);
Идентификаторан терахьаш
Код ISO 3166-2	RU-SE
	Официалан сайт
	Викиларми чохь медиафайлаш

ХӀара йаззам бу газетах лаьцна. Къилбаседа ХӀирийчоь газетах лаьцна, хьажа Къилбаседа ХӀирийчоь (маьӀнаш).

«ХӀирийчоь» а, «Алани а» терминийн кхин маьӀнаш ду.

Респу́блика Къи́лбасе́да ХӀири́йчоь — Ала́ни (хӀир. Республикӕ Цӕгат Ирыстон — Алани муха хеза (хаам); официалан йоцу цӀе:Къилбаседа ХӀирийчоь) — Россий Федерацин субъект, цунна йукъара республика^[2]. Йукъайоьду Къилбаседа-Кавказан федералан гуон, Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀоштан дакъа ду^[3].

1 туьма мах болу Российн банкан иэсан нахарт (2013)

Коьрта гӀала — БуритӀе.

Доза ду: малхбузехь — ГӀебартойн-Балкхаройчоьнца, къилбаседехь — Ставрополан махкаца, малхбалехь — ГӀалгӀайчоьнца, Нохчийн Республикица, къилбехьа — Гуьржийчоьнца а, цхьаццамма къобал йина Къилба ХӀирийчоьнца.

Къилбаседа-ХӀирийн автономин область йиллина 1924 шеран 7 июлехь. Республика йу 1936 шарахь дуьйна.

Пачхьалкхан меттанаш: хӀирийн а, оьрсийн а.

Физикин-географин амал

Географи

Къилбаседа ХӀирийчоь Къилба а, Къилбаседа-Кавказан а федералан гуонийн картин тӀехь

Къилбаседа ХӀирийчоьнан карта

Республика лаьтта Йоккха Кавказан къилбаседан басехь.

Берриг махках 4121 км² дӀалоцу чутаӀенаша а, аренаша а, ламанан асан дакъа эханнал дукха кӀезиг дац. Къилбаседехь — Ставрополан аре, цунна къилбехьа — Теркан а, Соьлжин а даккъаш, йуккъерачу декъехь — ХӀирийн таьӀна аре. Къилбехь — Йоккха Кавказан Коьрта, йа Хидоькъу дукъ. Уггаре лекха лам — Башлам 5033 м. Республикин ламанан декъехь, Коьрта дукъан къилбаседехьа чекхдолу диъ доккха дукъ: АгӀонан, Тархийн, Байданан, Хьаннийн. Даккъаш хедийна Ӏинаша, царех коьртанаш ду Теркан, Кармадонан (Геналдонан), Куртатин, Кассаран, Алагиран, Дигоран.

Геологин хӀоттам а, пайден маьӀданаш а

Антропогенан мур болалуш Кавказехь (хӀинцалера Къилбаседа ХӀирийчоьнан махкахь — къаьсттина Аланехь) чӀогӀа онда лаьмнаш кхолладаларан процесс хилла, иза бахьнехь гучудевлла дуккха а хебарш, чутаӀарш, кӀаьгнашы. Цул тӀаьхьа рельефкхолларехь йоккха роль ловзийра арахьара ницкъаша (уггаре хьалха, эркаша), цара хедадора ламанан хебарш, дира пурхнехьа чӀажжаш (Теркан, Ардонан, Гизельдоннан, Фиагдонан эркийн чӀажжаш).

Пайден маьӀданаш:йукъахь цинк, даша, цӀеста, дети, доломиташ дохку полиметаллин маьӀданаш, дарбане хишшан хьосташ. Карийна деши^[4] а, мехкдаьтта, тӀаьхьало йолу маьӀданаш дохку меттигашкара пайда эца кечам бу беш.

Климат

Климат барамера континентан йу. Мазалкан аренехь — йекъа, сих-сиха бовха мох; январан йуккъера температура — −16 °C, июлан — +24 °C; йочанаш шарахь 600—700 мм аренашкахь, 900 мм кхаччалц ламанан кӀажошкахь.

Йуккера а, Ламанан кӀажошкара а кӀоштахь, лаьмнаш герга хиларо кӀадйина, барамера климатан аса. Ӏа кӀеда, аьхке йеха, амма йекъа йац, коьртаниг тӀехь тов йолуш йац, догӀане а йу. Аьхка таро йу тропикин циклонаш кхача, цара дахьа чӀогӀа догӀанаш стигал а къекъош. Ӏай коьртаниг йочанаш оьху Каспий-хӀорд тӀера. Январан йуккъера температура: −3,2 °C. Июлан йуккъера температура: +20,4 °C.

Гидрографи

Ардон эркан чӀожера дарбанан Ӏам

Къилбаседа ХӀирийчоьнан — Аланин махкахь охьаоьху дукха эркаш.

Къилбаседа ХӀирийчоьнан — Аланин коьрта эрк Терк ду, иза долало республикин арахьара, Зилга-xox цӀе йолчу шаломахь 2713 м лакхахь, дохаллехь 600 км гергга ду (цунна йукъахь Къилбаседа ХӀирийчоьнан— Аланин махкахь — 110 км). Теркан дуккха а геннаш ду, царех уггаре даккхийнаш ду Урух (104 км), Ардон (101 км), ГӀалми (99 км), Гизельдон (81 км), кхин дерш а.

Терк, Урух, Ардонан хьост долало лаьмнашкахь, шен хих схьадолу. И эркаш ламанан тобанера ду. Ламанан кӀажошкара эркаш лору ГӀалми а, Соьлжа а, церан ийна хиш ду: лаьттан бухара, догӀанан, дешша лайн. Уьш деста бӀаьста, гуьйренан а, Ӏаьнан а заманахь церан хиш хаъал лагӀло. Ӏаьнан заманахь уьш, ламанан эркаш санна, гӀор ца до чехка хиларна, охьадахар ламанан эркел меллаша делахь а.

Уггаре ладамечух бу Караугомски шалам (35 км²), Майли (22 км²), Цейски (18 км²).

Латтанаш

Алагиран («Ардонан») Ӏин. Алагирера Цейски Ӏине боьду некъ

Дукха тайп-тайпана ду латтанаш: ламанан-байн латанаш, тайп-тайпана кепара Ӏаьажа латта, кхин дерш а.

Къилбаседехь а, Къилбаседа-малхбалехь а, уггаре йекъа меттиг йу респуликин (Мазалкера аренаш), даьржина каштанан латанаш, церан боьмаша бос хуьлу, тоъал йуу хӀума а йолу. Бисина махкахь коьртаниг даьржина ду Ӏаьржа латта.

ХӀирийчоьнан таӀна аренан Къилбаседехь а, Къилбаседа-малхбалехь а алсама гулделла карбонатан Ӏаьржа латта ду, цаьрца ду ладаме дакъа къорамуьста кальций ду. Къибехахь йогӀу йочанаш тӀекхета, кхузахь алсама меттиг дӀалоцу гӀийла щелочь кхетна а, щелочь кхетна а Ӏаьржа латта.

Аренан йуккъерачу декъехь гӀуна хиш кӀоргехь дохкуш дац, кхузахь алсама ду байн латанаш, байн-уьшалийн, аллювиалан латанаш.

Лаьмнашкахь шуьйра гӀа долу хьаннаш йу, алсама ду хьунан латташ. Церан башхалла боьра бос бус, гӀорзнаш йолуш структура, барамера йукахь гамаш а йу.

Машшийн некъ Цейски Ӏинехь

Ламанан цанийн зонехь алсама йу ламанан-байн латанаш, кӀорга а доцуш, шорта гумус а лакхарчу чкъоьрехь ладама мусталла а йолуш, тӀуналла а йолуш.

Уггаре хьена латташ Къилбаседа ХӀирийчохь — Аланехь йу Дигоран кӀоштара Силтанукан акъарин Ӏаьржа латтанаш, церан дика структура а йу, шорта гумус а йу.

КӀошт	Административан центр	Майда эзар. км²	Бахархойн дукхалла.	Адамийн луьсталла./км²
Алагиран	Алагир	2,01	36,6	18,2
Ардонан	Ардон	0,37	27,9	77,5
Дигоран	Дигора	0,64	20,4	31,9
Ирафан	Чикола	1,37	15,4	11,2
Кирован	Эльхотово	0,36	26,9	74,7
Мазалкан	Моздок	1,08	87,6	81,1
Правобережни	Беслан	0,38	55,6	146,3
Пригородни	Октябрьски	1,46	102,3	70,0

Дин

Коьрта дин республикехь ду православи, ламаста дин, хӀирийн динаш, ислам. Машсштабан хеттаршца талламан гӀуллакхо «Гуонахьар хьал» 2012 шарахь бинчу татамца, 29 % хӀаьттинчара жоп делира «Лела а до тхайн дайн ламаста дин, гӀуллакх до деланашшан а, Ӏаламан ницкъашшан» — уггаре лакхара процет РФ (шолгӀаниг — 13 %). Пункт «Лелайо православи, ОПК йукъахь ву» хаьржира 49 % хаьттинчарех, «Керсталла лелайо, амма цхьанне керстачеран конфесера вац» — 10 %, «Делах ца теша» — 3 %, «Ислам леладо, амма сунний а, шиӀий а вац» — 3 %, «Православи лелайо, амма ОПК йукъахь вац, шираламастхо а вац» — 2 %, «Делах теша (лакхара ницкъех), амма билггала дин ца леладо» — 1 %. Биснарш — 1 % кӀезиг бу^[5]^[6].

2020 шо;

Республикехь православни йукаралла 50 гергга йу, дукхаха йерш уьш оьрсийн-хӀирийн йу, цхьаъ гуьржийн, цхьаъ желтойн килс йу,

полякийн католикийн килс йу,
БуритӀера эрмалойн, Григорийн асхьабийн цхьа килс ,
керстачеран лютеранийн килс,
10 сов керстачеран килс,
БуритӀера йахӀудийн синагога,
суннийн бусалба йукъаралла: цхьаъ БуритӀехь, 10 сов тайп-тайпанан кӀошташкахь.

Хьажа кхин а

Къилбаседа ХӀрийчура Социалистийн Къинхьегаман турпалхой

Хьажа кхин а

Билгалдахарш

↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
↑ Конституция Российской Федерации. Ст. 6, пп. 1, 2
↑ Петрушина М.Н., Горячко М.Д. и др. Се́верная Осе́тия — Ала́ния / председ. Ю.С. Осипов и др., отв. ред. С.Л. Кравец. — Большая Российская Энциклопедия (в 34 т.). — Москва: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2015. — Т. 28. Румыния - Сен-Жан-де-Люз. — С. 622—626. — 760 с. — 36 000 экз. — ISBN 978-5-85270-366-8. Архиван копи 2019 шеран 1 июнехь дуьйна Wayback Machine тӀехь
↑ В Северной Осетии нашли золотую жилу | ГТРК Алания (оьрс.). Россия-Алания / ГТРК "АЛАНИЯ" (2019 шеран 31 октябрь). ТӀекхочу дата: 2019 шеран 12 ноябрь. Архивйина 2019 шеран 12 ноябрехь
↑ Арена (Атлас религий и национальностей России) (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 14 июль. Архивйина 2018 шеран 12 июнехь
↑ Къилбаседа ХӀирийчоь. Вероисповедание (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 14 июль. Архивйина 2016 шеран 4 мартехь

Литература

Григорович С. Ф. По горам и равнинам Северной Осетии: Спутник туриста, краеведа и экскурсанта. — Изд. 2-е, доработ. — Орджонникидзе: Къилбаседа-Осетинское книжное издательство, 1960. — 128 с.
Бероев Б. М. По Северной Осетии. — Изд. 2-е, испр. и доп.. — М.: Физкультура и спорт, 1984. — 144 с. — (По родным просторам). — 50 000 экз.
История Северной Осетии: XX век. — ОИГСИ ВНЦ РАН и РСО—А им. В. И. Абаева. — М.: Наука, 2003. — 362 с. — ISBN 5-02-009810-8.

Хьажоргаш

[_3a9cd5b86e2c217d-1] ttps://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe

[2] Конституция Российской Федерации. Ст. 6, пп. 1, 2

[БРЭ-ТОМ-28-3] Петрушина М.Н., Горячко М.Д. и др. Се́верная Осе́тия — Ала́ния / председ. Ю.С. Осипов и др., отв. ред. С.Л. Кравец. — Большая Российская Энциклопедия (в 34 т.). — Москва: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2015. — Т. 28. Румыния - Сен-Жан-де-Люз. — С. 622—626. — 760 с. — 36 000 экз. — ISBN 978-5-85270-366-8. Архиван копи 2019 шеран 1 июнехь дуьйна Wayback Machine тӀехь

[4] В Северной Осетии нашли золотую жилу | ГТРК Алания (оьрс.). Россия-Алания / ГТРК "АЛАНИЯ" (2019 шеран 31 октябрь). ТӀекхочу дата: 2019 шеран 12 ноябрь. Архивйина 2019 шеран 12 ноябрехь

[5] Арена (Атлас религий и национальностей России) (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 14 июль. Архивйина 2018 шеран 12 июнехь

[6] Къилбаседа ХӀирийчоь. Вероисповедание (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 14 июль. Архивйина 2016 шеран 4 мартехь

[2]

[3]

[1]

[4]

[5]

[6]