Къилбаседа ХӀирийчоь

Арахьара аудиофайлаш
	Къилбаседа ХӀирийчоьнан хӀост (Инс.)

	Российн Федерацин регион
	Къилбаседа ХӀирийчоь ; хӀир. Республикӕ Цӕгат Ирыстон — Алани
Байракх	ХӀост
Коьрта гӀала	БуритӀе
Майда	79-гӀа
- Массо; - хина тӀехуле %.	7987 км²; 0,2
Бахархой	64-гӀа
- Массо; - Луьсталла	↘696 837 (2020); 88.41/км²
ДЧС	74-гӀа
- Массо, карарчу мехаца; - ХӀораннан а сина	74,8 млрд. сом. (2010); 82,4 эзар. сом.
Федеральни гуо	Къилбседа-Кавказан
Экономикин кӀошт	Къилбседа-Кавказан
Пачхьалкхан мотт	хӀирийн,оьрсийн
Республикин корта	Меняйло Сергей
Правительстван Председатель	Джанаев Борис
Парламентан председатель	Мачнев Алексей
ХӀост	Гимн Северной Осетии
РФ регионан код	15
ISO 3166-2 код	RU-SE
Сахьтан аса	MSD[d], UTC+3, Европа/Москох[d]
СовгӀаташ:

ХӀара йаззам бу газетах лаьцна. Къилбаседа ХӀирийчоь газетах лаьцна, хьажа Къилбаседа ХӀирийчоь (маьӀнаш).

«ХӀирийчоь» а, «Алани а» терминийн кхин маьӀнаш ду.

Респу́блика Къи́лбасе́да ХӀири́йчоь — Ала́ни (хӀир. Республикӕ Цӕгат Ирыстон — Алани муха хеза (хаам); официалан йоцу цӀе:Къилбаседа ХӀирийчоь) — Россий Федерацин субъект, цунна йукъара республика^[4]. Йукъайоьду Къилбаседа-Кавказан федералан гуон, Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀоштан дакъа ду^[5].

1 туьма мах болу Российн банкан иэсан нахарт (2013)

Коьрта гӀала — БуритӀе.

Доза ду: малхбузехь — ГӀебартойн-Балкхаройчоьнца, къилбаседехь — Ставрополан махкаца, малхбалехь — ГӀалгӀайчоьнца, Нохчийн Республикица, къилбехьа — Гуьржийчоьнца а, цхьаццамма къобал йина Къилба ХӀирийчоьнца.

Къилбаседа-ХӀирийн автономин область йиллина 1924 шеран 7 июлехь. Республика йу 1936 шарахь дуьйна.

Пачхьалкхан меттанаш: хӀирийн а, оьрсийн а.

Физикин-географин амалНисйе

ГеографиНисйе

Къилбаседа ХӀирийчоь Къилба а, Къилбаседа-Кавказан а федералан гуонийн картин тӀехь

Къилбаседа ХӀирийчоьнан карта

Республика лаьтта Йоккха Кавказан къилбаседан басехь.

Берриг махках 4121 км² дӀалоцу чутаӀенаша а, аренаша а, ламанан асан дакъа эханнал дукха кӀезиг дац. Къилбаседехь — Ставрополан аре, цунна къилбехьа — Теркан а, Соьлжин а даккъаш, йуккъерачу декъехь — ХӀирийн таьӀна аре. Къилбехь — Йоккха Кавказан Коьрта, йа Хидоькъу дукъ. Уггаре лекха лам — Башлам 5033 м. Республикин ламанан декъехь, Коьрта дукъан къилбаседехьа чекхдолу диъ доккха дукъ: АгӀонан, Тархийн, Байданан, Хьаннийн. Даккъаш хедийна Ӏинаша, царех коьртанаш ду Теркан, Кармадонан (Геналдонан), Куртатин, Кассаран, Алагиран, Дигоран.

Геологин хӀоттам а, пайден маьӀданаш аНисйе

Антропогенан мур болалуш Кавказехь (хӀинцалера Къилбаседа ХӀирийчоьнан махкахь — къаьсттина Аланехь) чӀогӀа онда лаьмнаш кхолладаларан процесс хилла, иза бахьнехь гучудевлла дуккха а хебарш, чутаӀарш, кӀаьгнашы. Цул тӀаьхьа рельефкхолларехь йоккха роль ловзийра арахьара ницкъаша (уггаре хьалха, эркаша), цара хедадора ламанан хебарш, дира пурхнехьа чӀажжаш (Теркан, Ардонан, Гизельдоннан, Фиагдонан эркийн чӀажжаш).

Пайден маьӀданаш:йукъахь цинк, даша, цӀеста, дети, доломиташ дохку полиметаллин маьӀданаш, дарбане хишшан хьосташ. Карийна деши^[6] а, мехкдаьтта, тӀаьхьало йолу маьӀданаш дохку меттигашкара пайда эца кечам бу беш.

КлиматНисйе

Климат барамера континентан йу. Мазалкан аренехь — йекъа, сих-сиха бовха мох; январан йуккъера температура — −16 °C, июлан — +24 °C; йочанаш шарахь 600—700 мм аренашкахь, 900 мм кхаччалц ламанан кӀажошкахь.

Йуккера а, Ламанан кӀажошкара а кӀоштахь, лаьмнаш герга хиларо кӀадйина, барамера климатан аса. Ӏа кӀеда, аьхке йеха, амма йекъа йац, коьртаниг тӀехь тов йолуш йац, догӀане а йу. Аьхка таро йу тропикин циклонаш кхача, цара дахьа чӀогӀа догӀанаш стигал а къекъош. Ӏай коьртаниг йочанаш оьху Каспий-хӀорд тӀера. Январан йуккъера температура: −3,2 °C. Июлан йуккъера температура: +20,4 °C.

ГидрографиНисйе

Ардон эркан чӀожера дарбанан Ӏам

Къилбаседа ХӀирийчоьнан — Аланин махкахь охьаоьху дукха эркаш.

Къилбаседа ХӀирийчоьнан— Аланин коьрта эрк Терк ду, иза долало республикин арахьара, Зилга-xox цӀе йолчу шаломахь 2713 м лакхахь, дохаллехь 600 км гергга ду (цунна йукъахь Къилбаседа ХӀирийчоьнан— Аланин махкахь — 110 км). Теркан дуккха а геннаш ду, царех уггаре даккхийнаш ду Урух (104 км), Ардон (101 км), ГӀалми (99 км), Гизельдон (81 км), кхин дерш а.

Терк, Урух, Ардонан хьост долало лаьмнашкахь, шен хих схьадолу. И эркаш ламанан тобанера ду. Ламанан кӀажошкара эркаш лору ГӀалми а, Соьлжа а, церан ийна хиш ду: лаьттан бухара, догӀанан, дешша лайн. Уьш деста бӀаьста, гуьйренан а, Ӏаьнан а заманахь церан хиш хаъал лагӀло. Ӏаьнан заманахь уьш, ламанан эркаш санна, гӀор ца до чехка хиларна, охьадахар ламанан эркел меллаша делахь а.

КӀошт	Административан центр	Майда эзар. км²	Бахархойн дукхалла.	Адамийн луьсталла./км²
Алагиран	Алагир	2,01	36,6	18,2
Ардонан	Ардон	0,37	27,9	77,5
Дигоран	Дигора	0,64	20,4	31,9
Ирафан	Чикола	1,37	15,4	11,2
Кирован	Эльхотово	0,36	26,9	74,7
Мазалкан	Моздок	1,08	87,6	81,1
Правобережни	Беслан	0,38	55,6	146,3
Пригородни	Октябрьски	1,46	102,3	70,0

Хьажа кхин аНисйе

БилгалдахаршНисйе

↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2020 года и в среднем за 2019 год (оьр.). Теллина 2020 шеран 13 мартехь.
↑ Конституция Республики Северная Осетия — Алания, ст. 15.
↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
↑ Конституция Российской Федерации. Ст. 6, пп. 1, 2
↑ Петрушина М.Н., Горячко М.Д. и др. Се́верная Осе́тия — Ала́ния / председ. Ю.С. Осипов и др., отв. ред. С.Л. Кравец. — Большая Российская Энциклопедия (в 34 т.). — Москва: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2015. — Т. 28. Румыния - Сен-Жан-де-Люз. — С. 622—626. — 760 с. — 36 000 экз. — ISBN 978-5-85270-366-8. Архиван копи 2019 шеран 1 июнехь дуьйна Wayback Machine тӀехь
↑ В Северной Осетии нашли золотую жилу | ГТРК Алания (оьр.)(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Россия-Алания / ГТРК "АЛАНИЯ" (2019, 31 октябрь). Теллина 2019 шеран 12 ноябрехь.

ЛитератураНисйе

Григорович С. Ф. По горам и равнинам Северной Осетии: Спутник туриста, краеведа и экскурсанта. — Изд. 2-е, доработ. — Орджонникидзе: Къилбаседа-Осетинское книжное издательство, 1960. — 128 с.
Бероев Б. М. По Северной Осетии. — Изд. 2-е, испр. и доп.. — М.: Физкультура и спорт, 1984. — 144 с. — (По родным просторам). — 50 000 экз.
История Северной Осетии: XX век. — ОИГСИ ВНЦ РАН и РСО—А им. В. И. Абаева. — М.: Наука, 2003. — 362 с. — ISBN 5-02-009810-8.

ХьажоргашНисйе

	Ков «Къилбаседа ХӀирийчоь»
	Къилбаседа ХӀирийчоь Викиларма чохь
	Къилбаседа ХӀирийчоь Викикерланаш чохь
	Къилбаседа ХӀирийчоь Викигид чохь

[2020AB-1] Оценка численности постоянного населения на 1 января 2020 года и в среднем за 2019 год (оьр.). Теллина 2020 шеран 13 мартехь.

[2] Конституция Республики Северная Осетия — Алания, ст. 15.

[_3a9cd5b86e2c217d-3] ttps://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe

[4] Конституция Российской Федерации. Ст. 6, пп. 1, 2

[БРЭ-ТОМ-28-5] Петрушина М.Н., Горячко М.Д. и др. Се́верная Осе́тия — Ала́ния / председ. Ю.С. Осипов и др., отв. ред. С.Л. Кравец. — Большая Российская Энциклопедия (в 34 т.). — Москва: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2015. — Т. 28. Румыния - Сен-Жан-де-Люз. — С. 622—626. — 760 с. — 36 000 экз. — ISBN 978-5-85270-366-8. Архиван копи 2019 шеран 1 июнехь дуьйна Wayback Machine тӀехь

[6] В Северной Осетии нашли золотую жилу | ГТРК Алания (оьр.)(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Россия-Алания / ГТРК "АЛАНИЯ" (2019, 31 октябрь). Теллина 2019 шеран 12 ноябрехь.

[4]

[5]

[1]

[2]

[3]

[6]