Къилбаседа ХӀирийчоь
Респу́блика Къи́лбасе́да ХӀири́йчоь — Ала́ни (хӀир. Республикӕ Цӕгат Ирыстон — Алани муха хеза ; официалан йоцу цӀе:Къилбаседа ХӀирийчоь) — Россий Федерацин субъект, цунна йукъара республика[2]. Йукъайоьду Къилбаседа-Кавказан федералан гуон, Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀоштан дакъа ду[3].
| Республика (пачхьалкх) | |||||
| Къилбаседа ХӀирийчоь | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| оьрс. Республика Северная Осетия-Алания хӀир. Цæгат Ирыстон | |||||
 | |||||
|
|||||
| Гимн Северной Осетии[d] | |||||
| 43°11′00″ къ. ш. 44°14′00″ м. д.HGЯO | |||||
| Пачхьалкх |
 Росси |
||||
| Адм. центр | БуритӀе | ||||
| Корта | Сергей Иванович Меняйло[d] | ||||
| Истори а, географи а | |||||
| Кхоллар | 1993 шеран 9 ноябрь | ||||
| Латта |
|
||||
| Сахьтан аса | MSD[d], UTC+3, Европа/Москох[d][1] | ||||
| Бахархой | |||||
| Бахархой |
|
||||
| Идентификаторан терахьаш | |||||
| Код ISO 3166-2 | RU-SE | ||||
| Официалан сайт | |||||
.svg) |
|||||
 Медиафайлаш Викилармехь | |||||
![Байракх[d]](/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Flag_of_North_Ossetia.svg)
![ХӀост[d]](/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Emblem_of_North_Ossetia.svg)
 Арахьара аудиофайлаш
| |
|---|---|
|
|
Къилбаседа ХӀирийчоьнан хӀост (Инс.) |
Коьрта гӀала — БуритӀе.
Доза ду: малхбузехь — ГӀебартойн-Балкхаройчоьнца, къилбаседехь — Ставрополан махкаца, малхбалехь — ГӀалгӀайчоьнца, Нохчийн Республикица, къилбехьа — Гуьржийчоьнца а, цхьаццамма къобал йина Къилба ХӀирийчоьнца.
Къилбаседа-ХӀирийн автономин область йиллина 1924 шеран 7 июлехь. Республика йу 1936 шарахь дуьйна.
Пачхьалкхан меттанаш: хӀирийн а, оьрсийн а.
Физикин-географин амал нисйе бӀаьра
Географи нисйе бӀаьра
Республика лаьтта Йоккха Кавказан къилбаседан басехь.
Берриг махках 4121 км² дӀалоцу чутаӀенаша а, аренаша а, ламанан асан дакъа эханнал дукха кӀезиг дац. Къилбаседехь — Ставрополан аре, цунна къилбехьа — Теркан а, Соьлжин а даккъаш, йуккъерачу декъехь — ХӀирийн таьӀна аре. Къилбехь — Йоккха Кавказан Коьрта, йа Хидоькъу дукъ. Уггаре лекха лам — Башлам 5033 м. Республикин ламанан декъехь, Коьрта дукъан къилбаседехьа чекхдолу диъ доккха дукъ: АгӀонан, Тархийн, Байданан, Хьаннийн. Даккъаш хедийна Ӏинаша, царех коьртанаш ду Теркан, Кармадонан (Геналдонан), Куртатин, Кассаран, Алагиран, Дигоран.
Геологин хӀоттам а, пайден маьӀданаш а нисйе бӀаьра
Антропогенан мур болалуш Кавказехь (хӀинцалера Къилбаседа ХӀирийчоьнан махкахь — къаьсттина Аланехь) чӀогӀа онда лаьмнаш кхолладаларан процесс хилла, иза бахьнехь гучудевлла дуккха а хебарш, чутаӀарш, кӀаьгнашы. Цул тӀаьхьа рельефкхолларехь йоккха роль ловзийра арахьара ницкъаша (уггаре хьалха, эркаша), цара хедадора ламанан хебарш, дира пурхнехьа чӀажжаш (Теркан, Ардонан, Гизельдоннан, Фиагдонан эркийн чӀажжаш).
Пайден маьӀданаш:йукъахь цинк, даша, цӀеста, дети, доломиташ дохку полиметаллин маьӀданаш, дарбане хишшан хьосташ. Карийна деши[4] а, мехкдаьтта, тӀаьхьало йолу маьӀданаш дохку меттигашкара пайда эца кечам бу беш.
Климат нисйе бӀаьра
Климат барамера континентан йу. Мазалкан аренехь — йекъа, сих-сиха бовха мох; январан йуккъера температура — −16 °C, июлан — +24 °C; йочанаш шарахь 600—700 мм аренашкахь, 900 мм кхаччалц ламанан кӀажошкахь.
Йуккера а, Ламанан кӀажошкара а кӀоштахь, лаьмнаш герга хиларо кӀадйина, барамера климатан аса. Ӏа кӀеда, аьхке йеха, амма йекъа йац, коьртаниг тӀехь тов йолуш йац, догӀане а йу. Аьхка таро йу тропикин циклонаш кхача, цара дахьа чӀогӀа догӀанаш стигал а къекъош. Ӏай коьртаниг йочанаш оьху Каспий-хӀорд тӀера. Январан йуккъера температура: −3,2 °C. Июлан йуккъера температура: +20,4 °C.
Гидрографи нисйе бӀаьра
Къилбаседа ХӀирийчоьнан — Аланин махкахь охьаоьху дукха эркаш.
Къилбаседа ХӀирийчоьнан — Аланин коьрта эрк Терк ду, иза долало республикин арахьара, Зилга-xox цӀе йолчу шаломахь 2713 м лакхахь, дохаллехь 600 км гергга ду (цунна йукъахь Къилбаседа ХӀирийчоьнан— Аланин махкахь — 110 км). Теркан дуккха а геннаш ду, царех уггаре даккхийнаш ду Урух (104 км), Ардон (101 км), ГӀалми (99 км), Гизельдон (81 км), кхин дерш а.
Терк, Урух, Ардонан хьост долало лаьмнашкахь, шен хих схьадолу. И эркаш ламанан тобанера ду. Ламанан кӀажошкара эркаш лору ГӀалми а, Соьлжа а, церан ийна хиш ду: лаьттан бухара, догӀанан, дешша лайн. Уьш деста бӀаьста, гуьйренан а, Ӏаьнан а заманахь церан хиш хаъал лагӀло. Ӏаьнан заманахь уьш, ламанан эркаш санна, гӀор ца до чехка хиларна, охьадахар ламанан эркел меллаша делахь а.
Уггаре ладамечух бу Караугомски шалам (35 км²), Майли (22 км²), Цейски (18 км²).
Латтанаш нисйе бӀаьра
Дукха тайп-тайпана ду латтанаш: ламанан-байн латанаш, тайп-тайпана кепара Ӏаьажа латта, кхин дерш а.
Къилбаседехь а, Къилбаседа-малхбалехь а, уггаре йекъа меттиг йу респуликин (Мазалкера аренаш), даьржина каштанан латанаш, церан боьмаша бос хуьлу, тоъал йуу хӀума а йолу. Бисина махкахь коьртаниг даьржина ду Ӏаьржа латта.
Къилбаседехь а, Къилбаседа-малхбалехь а, уггаре йекъа меттиг йу респуликин (Мазалкера аренаш), даьржина каштанан латанаш, церан боьмаша бос хуьлу, тоъал йуу хӀума а йолу. Бисина махкахь коьртаниг даьржина ду Ӏаьржа латта.
ХӀирийчоьнан таӀна аренан Къилбаседехь а, Къилбаседа-малхбалехь а алсама гулделла карбонатан Ӏаьржа латта ду, цаьрца ду ладаме дакъа къорамуьста кальций ду. Къибехахь йогӀу йочанаш тӀекхета, кхузахь алсама меттиг дӀалоцу гӀийла щелочь кхетна а, щелочь кхетна а Ӏаьржа латта.
Аренан йуккъерачу декъехь гӀуна хиш кӀоргехь дохкуш дац, кхузахь алсама ду байн латанаш, байн-уьшалийн, аллювиалан латанаш.
Лаьмнашкахь шуьйра гӀа долу хьаннаш йу, алсама ду хьунан латташ. Церан башхалла боьра бос бус, гӀорзнаш йолуш структура, барамера йукахь гамаш а йу.
Ламанан цанийн зонехь алсама йу ламанан-байн латанаш, кӀорга а доцуш, шорта гумус а лакхарчу чкъоьрехь ладама мусталла а йолуш, тӀуналла а йолуш.
Уггаре хьена латташ Къилбаседа ХӀирийчохь — Аланехь йу Дигоран кӀоштара Силтанукан акъарин Ӏаьржа латтанаш, церан дика структура а йу, шорта гумус а йу.
| КӀошт | Административан центр | Майда эзар. км² | Бахархойн дукхалла. | Адамийн луьсталла./км² |
|---|---|---|---|---|
| Алагиран | Алагир | 2,01 | 36,6 | 18,2 |
| Ардонан | Ардон | 0,37 | 27,9 | 77,5 |
| Дигоран | Дигора | 0,64 | 20,4 | 31,9 |
| Ирафан | Чикола | 1,37 | 15,4 | 11,2 |
| Кирован | Эльхотово | 0,36 | 26,9 | 74,7 |
| Мазалкан | Моздок | 1,08 | 87,6 | 81,1 |
| Правобережни | Беслан | 0,38 | 55,6 | 146,3 |
| Пригородни | Октябрьски | 1,46 | 102,3 | 70,0 |
Дин нисйе бӀаьра
Коьрта дин республикехь ду православи, ламаста дин, хӀирийн динаш, ислам. Машсштабан хеттаршца талламан гӀуллакхо «Гуонахьар хьал» 2012 шарахь бинчу татамца, 29 % хӀаьттинчара жоп делира «Лела а до тхайн дайн ламаста дин, гӀуллакх до деланашшан а, Ӏаламан ницкъашшан» — уггаре лакхара процет РФ (шолгӀаниг — 13 %). Пункт «Лелайо православи, ОПК йукъахь ву» хаьржира 49 % хаьттинчарех, «Керсталла лелайо, амма цхьанне керстачеран конфесера вац» — 10 %, «Делах ца теша» — 3 %, «Ислам леладо, амма сунний а, шиӀий а вац» — 3 %, «Православи лелайо, амма ОПК йукъахь вац, шираламастхо а вац» — 2 %, «Делах теша (лакхара ницкъех), амма билггала дин ца леладо» — 1 %. Биснарш — 1 % кӀезиг бу[5][6].
2020 шо;
Республикехь православни йукаралла 50 гергга йу, дукхаха йерш уьш оьрсийн-хӀирийн йу, цхьаъ гуьржийн, цхьаъ желтойн килс йу,
- полякийн католикийн килс йу,
- БуритӀера эрмалойн, Григорийн асхьабийн цхьа килс ,
- керстачеран лютеранийн килс,
- 10 сов керстачеран килс,
- БуритӀера йахӀудийн синагога,
- суннийн бусалба йукъаралла: цхьаъ БуритӀехь, 10 сов тайп-тайпанан кӀошташкахь.
Хьажа кхин а нисйе бӀаьра
Хьажа кхин а нисйе бӀаьра
Билгалдахарш нисйе бӀаьра
- ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
- ↑ Конституция Российской Федерации. Ст. 6, пп. 1, 2
- ↑ Петрушина М.Н., Горячко М.Д. и др. Се́верная Осе́тия — Ала́ния / председ. Ю.С. Осипов и др., отв. ред. С.Л. Кравец. — Большая Российская Энциклопедия (в 34 т.). — Москва: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2015. — Т. 28. Румыния - Сен-Жан-де-Люз. — С. 622—626. — 760 с. — 36 000 экз. — ISBN 978-5-85270-366-8. Архиван копи 2019 шеран 1 июнехь дуьйна Wayback Machine тӀехь
- ↑ В Северной Осетии нашли золотую жилу | ГТРК Алания. Россия-Алания / ГТРК "АЛАНИЯ" (2019 шеран 31 октябрь). ТӀекхочу дата: 2019 шеран 12 ноябрь. Архивйина 2019 шеран 12 ноябрехь
- ↑ Арена (Атлас религий и национальностей России). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 14 июль. Архивйина 2018 шеран 12 июнехь
- ↑ Къилбаседа ХӀирийчоь. Вероисповедание. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 14 июль. Архивйина 2016 шеран 4 мартехь
Литература нисйе бӀаьра
- Григорович С. Ф. По горам и равнинам Северной Осетии: Спутник туриста, краеведа и экскурсанта. — Изд. 2-е, доработ. — Орджонникидзе: Къилбаседа-Осетинское книжное издательство, 1960. — 128 с.
- Бероев Б. М. По Северной Осетии. — Изд. 2-е, испр. и доп.. — М.: Физкультура и спорт, 1984. — 144 с. — (По родным просторам). — 50 000 экз.
- История Северной Осетии: XX век. — ОИГСИ ВНЦ РАН и РСО—А им. В. И. Абаева. — М.: Наука, 2003. — 362 с. — ISBN 5-02-009810-8.
