Валарг-хи
Валарг-хи (оьрс. Валерик; цхьацца хьосташкахь яздо Вайрик[2]) — Российн ломан эрк, охьадогӀу Нохчийн Республикин Хьалха-Мартанан а, ТӀехьа-Мартанан а кошташкахула[3]. Эркан хикхоче ю Соьлжан хикхочел 132 км лакхахь, аьтту бердаца. Эркан дохалла – 29 км[4]. Лахенашкахь аьхкенан заманахь эрк лекъа хӀунда аьлча, Валарг-хи шалаьмнашкара я ломан лайшкара долуш дац, ткъа шовданашкара долу. Цундела хӀора шарахь аьхка лакъар бахьнехь эрк ца деста[5].
| Валарг-хи | |
|---|---|
| оьрс. Валерик | |
| Амал | |
| Дохалла | 29 км |
| Бассейн | 35,4 км² |
| ДӀаэхар | |
| Хьост (B) | |
| • Локхалла | 861 м |
| • Координаташ | 43°00′56″ къ. ш. 45°21′08″ м. д.HGЯO |
| Хикхоче (B) | Соьлжа |
| • Эрк чекхдолу меттиг | 132 км аьтту бердаца |
| • Локхалла | 162 м |
| • Координаташ | 43°14′42″ къ. ш. 45°26′03″ м. д.HGЯO |
| Хин охьане | 24,1 м/км |
| Эрк долу меттиг | |
| Хин система | Соьлжа → Терк → Каспий-хӀорд |
| Пачхьалкх | |
| Регион | Нохчийн Республика |
| Код ПХР чохь | 07020001112108200005635[1] |
 хьост  хикхоче |
|
ЭтимологиНисйе
Эркан цӀе нохчийн маттахь «валаран хи» бохург хуьлу[6]. ТӀаьхьуо заманца хийцалуш хӀинцаре — Валарг-хи — церан тӀедеина. Оцу эркаца гуттара а цӀий Ӏанош тӀемаш лаьттина нохчийн а, аренашца баьхначу кхерстачу къаьмнашна а йукъахь. ТӀаьхьа иштта ирча цӀе йелла оцу эркана.
ИсториНисйе
Генарчу заманахь Ӏаьржачу лаьмнашкахь лаьттачу Валарг-кӀотаран бахархоша шайн ялташ дуьйчу меттигашкара Валарг-хи. татол а даьккхина. дерзийна Шалажан чу, оцу меттигах олу «Валгхуоша хи чутеснача». [7].
1840 шарахь эрк тӀаьхь ши тӀом хилира, баьччаллехь наиб Ӏийса Гендаргнойн волу Къилбаседа Кавказан ломанхошна (нохчий а, дегӀастанхой а) а, инарла-лейтенант А. В. Галафеев коьртехь волу, чоьхьарчу Нохчийчоьн чугӀерта, Российн Нохчийн тобан а йукъахь. Оьрсаша Галафеев Аполлонан (хьалхара тӀом) а, Граббе Павелан (шолгӀа тӀом) а баьччаллехь туьйлира гӀевттина ломанхойл 11 июлехь а, 30 октябрехь а. И иэшам бахьнехь имам Шемилан муридаш Нохчийчура дӀа а бахна, ЖӀайн ханалла йолчу юхабевлира.[8]
Итт шо даьлча, 1850 шеран 26 октябрехь, кхузахь юха а тӀом хилира оьрсийн императоран эскаран ломанхошца, кхузахь дакъалацаран паччахьан кӀантанна Александр Николаевичан (тӀаьхьа император Александр II-гӀа хилла) елира 4 тӀегӀанера Сийлахь Георгийн орден[9].
ОьздангаллаНисйе
М. Ю. Лермонтовн акварель
Валарг-хин тӀиера тӀом чӀогӀа дика бийцина Лермонтов Михаил Юрьевичан «Валарг-хи» байташкахь[10]. Иштта цигахь хилла цхьацца хиламийн бух тӀехь Лермонтовс масех сурт диллина.
Сийлахь оьрсийн поэт хилла шине а тӀеман декъашхо, иза турпалхо ву аьлла къобал вира. Валарг-хин тӀаьхь майралла гайтарна, Лермонтов 4 тӀегӀанера Сийлахь Владимиран орден яларе кховдийра. Амма иза цунна ца елира, хӀунда аьлча иза тӀаьххьарчу испискера дӀавайинера император Николай I-чун иза чӀогӀа ца везарна.[8]
Хин реестрах хаамашНисйе
Российн пачхьалкхан хин реестран хаамашца йукъахь ду Малхбуза-Каспийн бассейнан гуонан, эркан хин бахаман дакъа — Соьлжа Соьлжа-ГӀалан тӀиера Органах кхетталц. Эркан майда — Каспий-хӀордан бассейнан эркаш Теркан а, Ийдалан а шина хин йукъ[4].
Федералан хин ресурсийн агенталло кечдина РФ мехкан хинбахаман кӀошташъяран геохаамийн системан терхьашца[4]:
- Пачхьалкхан хин реестрера хин объектан код — 07020001112108200005635
- Гидрологи Ӏамийна хиларан код (ГӀ) — 108200563
- Бассейнан код — 07.02.00.011
- Томан лоьмар ГӀ-ца — 08
- Арахецар ГӀ-ца — 2
БилгалдахаршНисйе
- ↑ Ресурсы поверхностных вод СССР: Гидрологическая изученность. Т. 8. Северный Кавказ / под ред. Д. Д. Мордухай-Болтовского. — Л.: Гидрометеоиздат, 1964. — 309 с.
- ↑ Кузнецов Н. И. Валерик или Вайрик // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- ↑ Валерик. Публичная кадастровая карта. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2012 шеран 22 августехь. Теллина 2011 шеран 10 декабрехь.
- ↑ 1 2 3 Государственный водный реестр РФ: Валерик. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2012 шеран 22 августехь.
- ↑ География Чеченской республики. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2013 шеран 18 апрелехь. Теллина 2018 шеран 14 январехь.
- ↑ Плаксин Олег Река Валерик (2009, 3 март). Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2017 шеран 4 майхь. Теллина 2018 шеран 14 январехь.
- ↑ Сулейманов, 2006, с. 399.
- ↑ 1 2 Валерик. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2012 шеран 12 сентябрехь. Теллина 2018 шеран 14 январехь.
- ↑ Валерик // Военная энциклопедия : [в 18 т.] / под ред. В. Ф. Новицкого [и др.]. — СПб. ; [М.] : typus т-ва И. Д. Сытина, 1911—1915.
- ↑ Валерик (оьр.)(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Теллина 2020 шеран 3 январехь.