Нохчийчоь

Но́хчийн Респу́блика, Но́хчийчоь (оьрс. Чеченская Республика, Чечня) — Российн Федерацин субъект, цунна юкъара республика. Лаьтта Къилбаседа Кавказан малхбалехь. Майда — 16 165 км². Къилбаседехьара къилбехьа яхъелла 170 км гергга, малхбузехьара малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — ГӀалгӀайчоьнца, къилбаседа-малхбузехь — Къилбаседа ХӀирийчоьнца а, Ставрополан мехкаца а, къилбаседа-малхбалехь, малхбалехь, къилба-малхбалехь — ДегӀастанца; къилба-малхбузехь а, къилбехахь а НР доза ду маьрша пачхьалкхаца — Гуьржийчоьнца.

Российн Федерацин регион
Нохчийн Республика, Нохчийчоь
Байракх ХӀост
Коьрта гӀала	Соьлжа-ГӀала
Майда	75-гӀ.
- Массо - хина тӀехуле %.	16 165 км² 0,8
Бахархой	38-гӀ.
- Массо - Луьсталла	1 456 951 ((2019)) 84.67/км²
ДЧС	71-гӀ.
- Массо, карарчу мехаца - ХӀораннан а сина	69,7 млрд. сом. (2010) 53,6 эзар. сом.
Бюджетан пайда
- Массо - Федеральни юкъан дотаци	56,9 млрд сом. (2010) 52,0 млрд. сом.
Федеральни гуо	Къилбаседа Кавказан
Экономикан кӀошт	Къилбаседа Кавказан
Пачхьалкхан мотт	нохчийн, оьрсийн
Республикан куьйгалхо	Кадыров Рамзан
Ӏедалан председатель	Хучиев Муслим
Парламентан председатель	Даудов Мохьмад
ХӀост	Шатлакхан Илли
РФ регионан код	20, 95
ISO 3166-2 код	RU-CE
Сахьтан аса	Москохан хан[d]

Арахьара аудиофайлаш
	Гимн Чеченской Республики

Юкъайоьду Къилбаседа-Кавказан федералан гуона, Къилбаседа-Кавказан экономикин кӀоштан дакъа ду.

1978 шеран Российн Федерацин — Российн (РСФСР) Конституцин хийцамашца, кхоьллина 1993 шеран 9 январехь. НР тӀеман гӀуллакхаш чекхдевлча референдум йира, цигахь, 2003 шеран 23 мартехь, бахархоша алсама кхаж тасарца гайтира шеш РФ декъахь диса лаар.

Республикин корта — Р. А. Кадыров (2007 шарахь дуьйна), Парламентан Председатель — М. Х. Даудов (2015 шарахь дуьйна), Правительствон Председатель — М. М. Хучиев (2018 шарахь дуьйна). НР ю РФ юкъара суверенни республика.

1,4 млн сов вахархо ву, коьрта шахьар — Соьлжа-ГӀала. Пачхьалкхан меттанаш: нохчийн а, оьрсийн а. Сахьтан зона МСК, UTC тӀиера дӀахилар ду +3:00.

Этимологи

Республикин нохчийн маттара цӀе, Нохчийн Республика я Нохчийчоь, йоьзна ю нохчийн эндоэтнонимца.

Географи

Нохчийн Республика лаьтта Европин Россехь къилбехахь — Къилбаседа Кавказан малхбален декъехь, регион наггахь билгал а йоккху Къилбаседа-Малхбален Кавказ олий. Нохчийн Республикин дозанийн дохалла ду 841 км. Республикин майда — 16 165 км², 2018 шо кхачале тайп-тайпана хьосташа лора тайп-тайпана хаамаш цуьнан майданах лаьцна, хӀунда аьлча, чаккхенца хӀоттийна доза дацара Нохчийн Республикан а, Республика ГӀалгӀайчоьн а юкъахь, масала, 2017 шарахь арахецна ЙОьЭ гойтура 15,6 эз. км². 2018 шеран 26 сентябрехь ГӀалгӀайчоьнан коьрто Ю.-Б. Б. Евкуровс а, Нохчийчоьнан коьрто Р. А. Кадыровс а куьйгаш яздира республикашна юкъахь дозанаш хӀитторан барт кӀелахь, цул тӀаьхьа майданаш нийса гайта йолийра. Къилбаседехьара къилбехьа Нохчийчоь яхъелла 170 км гергга, малхбузехьара малхбалехьа — 100 км гергга. Доза ду РФ субъекташца: малхбузехь — ГӀалгӀайчоьнца (153 км 400 м), къилбаседа-малхбузехь — Къилбаседа ХӀирийчоьнца (13 км 300 м) а, Ставрополан махкаца (119 км 300 м) а, къилбаседа-малхбалехь, малхбалехь, къилба-малхбалехь — ДегӀастанца (471 км); къилба-малхбузехь Нохчийн Республикан доза ду маьршачу пачхьалкхаца — Гуьржийчоьнца (84 км).

Геологи а, рельеф а

Нохчийчоьнан уггаре лекха лам — ТӀуьйли-лам (2009 ш. сурт).

Геоморфологин агӀора Нохчийн Республикан мохк билгала боккху кхаа йоккхачу структураца (къилбаседехьара къилбехьа) — Хьалхара Кавказ, Ломан кӀажош, Йоккха Кавказ; кхин а дика гойту рельефан амал деа декъе екъча — Теркан-ГӀумин чутаӀе, Теркан-Соьлжин лакхиэ, Нохчийн аре, Ломан Нохчийчоь.

Геологин агӀора Хьалхара Кавказан чутаӀен дакъа, тӀехула дуьзина ду Каспий-хӀордан морскими отложениями Каспийского моря. Ломан даккъаша, лаьмнашна юкъара атагӀаша а, боьранаша а дӀалоцу 35 % гергга Нохчийн Республикин мохк. Бисина мохк — аренаш ю дукхаха долчу декъан чӀогӀа хедийна лакхиэнашца. Лаьмнаша дӀалоцу республикин дерриг къилба дакъа, асан шоралла 30-50 км.

НР къилбаседан дакъа — республикин къилбаседан дозанера Теркан тогӀане кхаччалц — аре ю, иза Теркан-ГӀуман атагӀин къилба дакъа ду (кхузахь ду НогӀийн аренан къилба дакъа), ткъа иза, шен рогӀехь, шуьйра дакъа ду Кавказал хьалхара аренан. Нийса экъа цхьаьнаэшшара охьатаьӀа малхбалехьа — Каспийн гуонахьара акъарин агӀора, цунна кӀеззиг «тӀейолу» республикин къилбаседа-малхбален маьӀиг (и маьӀиг Дуьненан океанан тӀегӀанал лахахь ю). Теркан-ГӀуман акъарин къилбехахь лаьтта Теркйистан гӀамаран массив, цуьнан рельефехь алсама бу гӀамаран баьрзаш, уьш дахделла шораллехь, нисло алсама долучу мехашца.

Теркан къилбехьа НР махкахула дахделла Теркан-Соьлжин дукъан доккхаха долу дакъа, иза лаьтта шина антиклиналан лохачу раьгӀнийн хебаршах, уьш дахделла шораллийн агӀора — Теркан а, Соьлжин а (разделены узкой Алханчуртской долиной) даккъех. Теркан дукъан малхбален декъах БоргӀанан дукъ олу, кхин а малхбалехьа, Гуьмсан дукъ; Соьлжин дукъан малхбален декъах Соьлжа-ГӀалин дукъ. Дерриг даккъаш ду кӀеда, гоьрга кепара.

Истори

Российн Федерацин юкъахь

Кадыров Ахьмадан администраци

Кадыров Ахьмад — Нохчийн Республикан президент

ШолгӀа нохчийчуьра тӀом болабаларца кхоьллира российн агӀора Нохчийн Республикан администраци. Цуьнан коьрте хӀоьттира, 1997 шарахь дуьненаюкъара эмиссараш Нохчийчохь ваххӀабизме орамаш тасийтича, цунна дуьхьала ваьлла волу муфтий Кадыров Ахьмад. 1998 шеран 25 июлехь цуо кховдорца дӀаяьхьира Къилбаседа Кавказан бусалбачеран Конгресс, цуьнан декъашхоша агӀо лецира Нохчийчоьнан муфтийн, емал йира динан экстремизман кепара йолу ваххӀабизм. А. Кадыровн жигара а, тӀаьхьий-хьалхий хила ма-деззара ваххӀабизман дуьхьала динчу белхаша, и идеологи тӀе ца ийцира дукхаха болчу Нохчийчоьнан бахархоша. Нохчийн юкъаралла цхьаьнатоьхна, кхолла а, республика кхиаян а Ӏалашо йолуш, тӀом сацорхьама Нохчийн Республикан хенан администрацин корта хӀоттийра Российн президентан 2000 шеран 12 июнан Омарца Кадыров А. А.. Цуьнан оьшу лерам бара бахархошна, къаношна, динан гӀуллакххошна юкъахь. Цуо кховдийра, Российн Президенто а, Правительствос а, нохчийн юкъаралло – пачхьалкхан Ӏедалийн а, меттигера шайн урхаллин а меженаш, нохчийн социалан институтийн тхьамданаш къобал йина республика машарца юхаденъяран программа. Законехь боцу тӀеман кхолламех, тӀемлойх гӀуо ойла кхуллуш, бакъо ларъяран меженашна гӀо дира, меттигера юкъараллаш.

Йийр ю, юттур ю, кхуллур ю, жигара тӀом бийр бу мостагӀашна дуьхьала. Цхьанне а гечдийр дац А. А. Кадыров

2003 шарахь тӀеийцира керла республикан Конституци, цуьнца Нохчийчоь хуьлура Российн Федерацин субъект, цул хьалха пхиъ проект хилира, царех цхьаъ йира, иза дерриг къоман референдуме йиллира 2003 шеран 23 мартехь, цигахь дакъа лецира 90 % бахархоша (509 796 стагах 489 257 стага [95,97 %] кхаж тесира Конституци тӀеэцарехьа), цуо гойту бахархоша буьззина тешам балар А. Кадыровна политикан къоьллера аравала бакъонан гӀирсашца, ткъа иштта Нохчийн Республикан пачхьалкхаллин бух кхолла а. Оццу шарахь хилира президентан харжамаш, цигахь толам баьккхира Кадыров Ахьмада (кандидатуран гӀолецира 80,84 % харжамхоша). 2004 шеран 9 майхь Кадыров Ахьмад кхелхира Соьлжа-ГӀалахь террористийн акт яр бахьанехь. Цуьнан когаметтачара дӀаяьхьира республикера машаран дахар а, цуьнан экономикан-социалан сфера меттахӀотторан программаш.

Сахьтан аса

Кхузахь сахьт Москваца нийса лелаш ду. Сахьтан аса ю UTC+3.

Диъ эзарнаш

• Дакох-Корта — 4493 м
• Дуьхьалха-Корта — 4285 м
• Даттах-Корта — 4262 м
• Донойн-Лам — 4174 м
• МIайстойн-Лам — 4082 м

Нохчийчура Ӏалам

Къоьзана Ӏам		Даттах-Корта лам		Чиннахой бIаьвнаш		Нохчийчуьра лаьмнаш		Нохчийчуьра гӀум-аре

ГӀаланаш

• Соьлжа-ГӀала (Грозный) — бахархой 230 000 адам.
• Устрада-ГӀала (Аргун) — бахархой 41 000 адам.
• Гуьмсе (Гудермес) — бахархой 42 500 адам.
• Хьалха-Марта (Урус-Мартан) — бахархой 60 500 адам.
• Шела (Шали) — бахархой 45 000 адам.

Нах беха меттигаш

10000 дукхо адам деха меттигаш.

Соьлжа-ГӀала	↗291 687
Хьалха-Марта	↗62 702
Шела	↗55 076
Гуьмсе	↗55 863
Орга	↗39 275
Курчалой	↗26 581
Хьалха-Марта	↗24 864
Цоци-Эвла	↗20 960
БӀачи-Юрт	↗19 727

ГӀойтӀа	↗18 939
Эвтара	↗17 970
Котар-Юрт	↗14 720
Гелдагана	↗14 111
ГихтӀа	↗14 350
Майртуп	↗13 824
СемаӀашка	↗12 738
Шелковски	↗13 773
Ӏаларой-Эвла	↗13 405

Ӏалхан-ГӀала	↗12 340
Эна-Хишка	Н/Д
Йоккха АтагӀа	↗12 720
Гермчига	↗12 364
Мескер-Эвла	↗12 224
ЧӀулга-Юрт	↗12 167
Эха-Борзе	↘10 985
Ойсхар	↗12 242

Административан екъаялар

Невран кӀошт

Теркан кӀошт

ГаланчӀожан кӀошт

Соьлжан кӀошт

Шелковскан кӀошт

Гуьмсан кӀошт

Шуьйтан кӀошт

Шелан кӀошт

Веданан кӀошт

Курчалойн кӀошт

Нажи-Юьртан кӀошт

ЧӀебарлойн кӀошт

Итон-Кхаьллан кӀошт

Шаройн кӀошт

Соьлжа-ГӀалин кӀошт

Соьлжа-ГӀалин гуо

Орга гӀалин гуо

ТӀехьа-Мартанан кӀошт

Хьалха-Мартанан кӀошт

Республикан коьрта гӀала ю Соьлжа-ГӀала, цуна ю республикан муьтӀахь аьлла статус. Административано Нохчийчохь ю 2 гӀалин гуо а 15 муниципалан кӀошт а. Соьлжа-ГӀалал тӀехьа республикан муьтӀахь ю — Орга а Гуьмсе а.

№	Муниципалан кӀошт		Административан центр
1	ТIехьа-Мартанан муниципалан кӀошт		ТӀехьа-Марта
2	Веданан муниципалан кӀошт		Ведана
3	Соьлжа-ГӀалин муниципалан кӀошт		Соьлжа-ГӀала
4	Гуьмсан муниципалан кӀошт		Гуьмсе
-	ГаланчӀожан муниципалан кӀошт		Акха-Басс
5	Итон-Кхаьллан муниципалан кӀошт		Итон-Кхаьлла
6	Курчалойн муниципалан кӀошт		Курчалой-Эвла
7	Теркан муниципалан кӀошт		ЧӀулга-Юрт
8	Невран муниципалан кӀошт		Невре
9	Нажи-Юьртан муниципалан кӀошт		Нажи-Юрт
10	Соьлжан муниципалан кӀошт		Эна-Хишка
11	Хьалха-Мартанан муниципалан кӀошт		Хьалха-Марта
12	Шелан муниципалан кӀошт		Шела
13	Шаройн муниципалан кӀошт		ХӀима
14	Шуьйтан муниципалан кӀошт		Шуьйта
15	Шелковскан муниципалан кӀошт		Шелковски
-	ЧӀебарлойн муниципалан кӀошт		Шара-Орга
16	Соьлжа-ГӀалин гуо		Соьлжа-ГӀала
17	Орга ГӀалин гуо		Орга

Дин

Нохчийчуьра ислам бусалба динан чура схьаэцна тайп-тайпана некъаш хилла. ХIунда аьлчи, регионехь хьалха боккха Iаткъам болуш яккхий пачхьалкхаш хилла, масала, шиIийн Иран а, суннийн Iусманан империи а. ХIора а оцу пачхьалкхехь шен Iаткъам баржош яра Къилбаседа Кавказехь, уггаре хьалха, исламан динан гIоьнца.

Тахана нохчаша шеш ШафиIийн мазхIабера суннийн охIлара бусалбанаш лору. Амма ала деза, церан динан хаамашкахь дуккха а дисина шиIийн Iаткъамах. Масала, нохчийн фольклорехь Мухьаммад пайхIамаран сахьабехь алсама хеставо Турпал-Iела, аьлчи а Iали бин Абу-ТIалиб. Цул сов, шайн динан а, дуьненан а Iедалан коьртехь болчарех, нохчаша халифаш ца олура, ткъа шиIийш санна имамаш олура. Иштта нохчийн къоман динехь башха меттиг дIалоцу дуьне духуш имам МаьхIди вогIур хиларо, шиIийш а доккха маьIна ло оцунна.

Оцу массо а хIумано гойту, нохчашца консерватизм йогIуш ца хилар, уьш бусалбанаш цхьанатохаран агIончаш хилар, ислам партешна декъаран дуьхьала хилар, ПайхIамаран ма-лаъара. Амма нехан ницкъ ца тоьу динан юкъараллаш цхьаьнатоха цхьаьна куьйга кIела ца хилчи. Нахана бусалбан къам цхьаьнатоха лаарах спекуляци йина, дуьненахь дуккха а нах бевлла шеш имамаш бу бохуш, халкъ Iинан йистте теIош. Нохчийчоь а дацара оцу хьокъехь дика масала. Харц «имамаш» цIа кхоьссина ца Iа нохчий йоккхачу Российн империн бага.

Ишттачу кхерамечу хьолехь, нохчийн этнос хIаллакхилла дIаялан кхераме долчу хенахь, къам кIелхьара даккхаран роль кхечира суьпийн шайхашна: Кишиев Кунта-Хьажийн, Хантиев Iусман-Хьажийн, Дебиров Элах-Моллин, Гайсумов Соип-Моллин, Хантиев Кана-Шайхан. Цара халкъе олуш хилла: «ГIеза-Махьма, Шемал, ГоцIийн Нажмуддин бакъ имамаш ца хилла, цундела шайн халкъ хIаллакдина, ткъа бакъ имамо бусалбанаш толаме кхачо беза дерриг дуьнен тIехь».

Нохчашна юкъахь ислам дин дисар а, даржар а суьпийн болх бу. Ислам дин даржоран юьхьигехь дуьйна суфизмо АллахIан дин кхайкхадаран болх, иза халкъе дIакхачадаран болх а жигара дIакхоьхьура. Пачхьалкхашкахула лелаш суьпийш, генна бусалба мехкашна дIакхачадора АллахIан дош.

Литература

• Анчабадзе Г. З. Вайнахи : моногр. / Ред. Н. В. Гелашвили. — Тбилиси, 2001. — 84 с.
• Пономарёва И. З., Цирлина Р. Н., Воробьёв О. А. Грозный. Город, каким мы тебя помним. — Москва : Благотворительный фонд поддержки чеченской литературы, 2012. — С. 135. — 148 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-91821-028-4.
• Чеченская Республика : энцикл. ст. / Вачагаев М. М., Мамаев Х. М., Петрушина М. Н. и др. // БРЭ : энцикл. (2004—2017) c интернет версией : в 35 т. / Председатель науч.-ред. совета Ю. С. Осипов, отв. ред. С. Л. Кравец. — М. : БРЭ, 2017. — Т. 34. — С. 540—547. — 799 с. : ил. : карт. — 35 000 экз. — ББК 92. — Кеп:УДК. — ISBN 978-5-85270-372-9, 5-85270-320-6.
• Штернберг Л. Я. Чеченцы : ст. // ЭСБЕ = Энциклопедическій словарь : энцикл. : в 86 (84 + 2 доп.) т. / Под ред. К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевскаго. — СПб. : Изд-во Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона, 1903. — Т. XXXVIII^A (Человек — Чугуевский полк). — С. 785—786. — 483-958, 2, [20 б/н] с ил., карт. с.
• 33 водопада : справочн. ст. // 33 водопада. Долина реки Шахе. — 2011—2019.
• Аргунский государственный историко-архитектурный и природный музей-заповедник : справочн. ст. // Министерство Чеченской республики по туризму : офиц. сайт. — Грозный, 2013.
• "Ахмат Тауэр" в Грозном станет первой высоткой в РФ, построенной в сейсмической зоне : ст. // ТАСС : ТАСС. — свид. о регистрации СМИ № 03247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати. — Грозный, 20.11.2017.
• В Грозный на выходные : ст. // Это Кавказ : ТАСС. — свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати. — Грозный, 14.06.2017.
• Валовой региональный продукт : справочн. ст. // Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Чеченской Республике (Чеченстат) : офиц. сайт. — Грозный, Киевская ул. 53, 22.02.2019.
• Водопады Чечни : справочн. ст. // Информационное агентство Drive New. — Свид. о регистрации Средства Массовой Информации - ИА №ТУ23-01610 от 18.10.2016г. — 2017.
• Галерея Илеса Татаева (г. Грозный) : справочн. ст. // Министерство Чеченской республики по туризму : офиц. сайт. — Грозный, 2013.
• Историко-этнографический музей «Донди-юрт» : справочн. ст. // Министерство Чеченской республики по туризму : офиц. сайт. — Грозный, 2013.
• КС решит судьбу границы между Чечнёй и Ингушетией : ст. // Право.Ru : интернет-СМИ / ООО «ПРАВОдник», гл. ред. Б. Болтянский. — свид. Эл №ФС 77-31590, выдано Роскомнадзором. — М., 27.10.2018.
• Литературно-этнографический музей Л.Н. Толстого : справочн. ст. // Министерство Чеченской республики по туризму : офиц. сайт. — Грозный, 2013.
• Литературный музей М.Ю. Лермонтова : справочн. ст. // Министерство Чеченской республики по туризму : офиц. сайт. — Грозный, 2013.
• Музеи Чечни : справочн. ст. // Министерство Чеченской республики по туризму : офиц. сайт. — Грозный, 2013.
• Национальные счета : справочн. ст. // Федеральная служба государственной статистики (Росстат) : офиц. сайт. — Москва, Мясницкая ул. 39, стр. 1, 22.02.2019.
• Национальный музей Чеченской Республики : справочн. ст. // Министерство Чеченской республики по туризму : офиц. сайт. — Грозный, 2013.
• О Республике : справочн. ст. // Парламент Чеченской Республики : офиц. сайт. — Грозный, 2020. — (нач. работы в 2013).
• О туризме в Чечне : справочн. ст. // Министерство Чеченской республики по туризму : офиц. сайт. — Грозный, 2013.
• Перспективы развития туристического кластера Чеченской Республики : справочн. ст. // Парламент Чеченской Республики : офиц. сайт. — Грозный, 2013.
• Природные зоны : ст. // Глава и Правительство Чеченской Республики : офиц. сайт / пресс-служба Главы и Правительства Чеченской Республики. — Грозный, 2017.
• Религия : ст. // ГАУ «ИА „Чеченская Республика Сегодня“» : интернет-СМИ / учред.: Мин. ЧР по нац. полит., внешним связям, печати и информации; дир. А. А. Гичкаев. — свид. Эл № ФС77-36339 от 15.05.2009, выдано Роскомнадзором. — Грозный, 04.11.2009.
• Светомузыкальный фонтан в Грозном будет включаться на заказ : ст. // Это Кавказ : ТАСС. — свид. о регистрации СМИ № 3 247, выдано 02 апреля 1999 г. Гос. комитетом РФ по печати. — Грозный, 25.07.2017.
• Чеченская Республика : справочн. ст. // Ростуризм : офиц. сайт. — 2014.

Хьажоргаш

• chechnya.gov.ru — официальни сайт Чеченской республики
• Нохчийчоь каталог чохь ю хьажоргаш Open Directory Project (dmoz).
• Чахкиев Г. Г., Кривцова М. К., Судибье А.О. Перспективы социально-экономического развития Республики Чечня // Труд и социальные отношения. — 2014. — Вып. 6. — С. 29—38. — ISSN 2073-7815.
• Аслаханова С. А. Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки // Вестник Чеченского государственного университета. — 2017. — Т. 26, № 2. — С. 148—151.
• Аслаханова С. А. Развитие туризма в Чеченской Республике, его преимущества и недостатки // Вестник Чеченского государственного университета. — 2017. — Т. 26, № 2. — С. 148—151.
• Нунуев С.-Х. М. Туризм в Чеченской Республике: перспективы развития // 6 Ежегодная итоговая конференция профессорско-преподавательского состава Чеченского Государственного университета. — 2017. — С. 146—149.