Нохчийчоь
Нохчийн Республика[2] (нох.-лат. Noxçiyn Respublika), (оьрс. Чеченская Республика), Нохчийчоь (нох.-лат. Noxçiyçö), (оьрс. Чечня) — Российн Федерацин юкъайогӀуш йолу республика (регион) ю[3].
| Российн Федерацин регион | |||||
|
Нохчийн Республика | |||||
| |||||
|
| |||||
|
Коьрта гӀала |
Соьлжа-ГӀала | ||||
| 75-гӀ. | |||||
|
- Массо |
16 165 км² | ||||
|
- Массо |
1 456 951 ((2019)) 84.67/км² | ||||
|
- Массо, карарчу мехаца |
69,7 млрд. сом. (2010) 53,6 эзар. сом. | ||||
|
- Массо
|
|||||
| Къилбаседа Кавказан | |||||
| Къилбаседа Кавказан | |||||
| нохчийн, оьрсийн | |||||
|
Республикан куьйгалхо |
Рамзан Кадыров | ||||
|
Ӏедалан председатель |
Муслим Хучиев | ||||
|
Парламентан председатель |
Мохьмад Даудов | ||||
| ХӀост | Шатлакхан Илли | ||||
| 20, 95 | |||||
| ISO 3166-2 код | RU-CE | ||||
| Москохан хан[d] | |||||
.svg)
Къилбаседа Кавказан Федералан гуо юкъайогӀуш ю Нохчийчоь.
Коьрта гӀала ю Соьлжа-ГӀала.
Доза долуш ю: малхбузехьа, ГӀалгӀайчоьнан Республикаца, къилбаседа-малхбузехьара, Къилбаседа ХӀирийчоьнан Республикаца — Алани, къилбаседехь — Ставрополан мехкайистаца а, къилбаседа-малхбалехьа а, малхбалехьа а — ДегӀастаца, къилбехьа — Гуьржийчоьца.
Кхоор
Карахь йолчу хенахь Пачхьалкхан кхооран хьал дацаре дина. Россица болу тӀамал хьалха Нохчийчоь индустроально-аграрни Пачхьалкх яра. Амма, Россис дозанаш къовлар, кхооран дика ца декха делира. Дуккхах йолу сурсаташна кхианаш яра: мехк-даьттадакхара, мехк-даьттакхехкоран, дагоран, хьайбанаш лелорн, хьун лелоран, юьрта бахам. Ахча-Нахар.
Географи
Нохчийчоьна латт хIоттам бу малхбала-къилбседа Кавказана, малхбала-къилб Европа. Нохчийчоь хIоттало къилбехь кавказана доккха дукъан лаьмнашца шена чохь йаккхий чIажашца даккхий хиш Iиннаш чохь, кегий шовданашах хьа-хилуш а хьанийн арцашца я Iаьржа хьанийн арцаш а. Къилбехьара держу Нохчийчохь даккхий хиш царех ду: Орга (хи), Шара-Орга (хи), Соьлжа хи Iас хи, Марта хи, ТIехьамарт хи, Гуьмса хи, ишта кхин дIа.Терк-ГIума хина юкъехь йолу шера аренаш къаста йо Терк хино къилбседехь йолу Нохчийчоь. Яхалца 170 км. а шуьйралца 100 км. йоккху ю Нохчийчоь. Мехк юкъехь держина ду Соьлжа, цу хи чу кхеттуш ду дуккхох долу лаьмнийн хиш шера аренашкахь. Чухьар йолу Нохчийчоь йекъу деха дукънаш я регIанаш я нохчийн аренан дукъан кевнаш олуш хилла хьалха заман чохь царах, уьш ду: Теркан деха дукъ, цуна дахалца къилбехь ду шоллогI догIуш деха Соьлжан дукъ, малхбалехь Соьлжа хино шена даржарца декъна Теркан дукъа а Гуьмсан дукъ а.
Нохчийчоьнан мохк кхоллабалар
Истори
Российн Федерацин юкъахь
Кадыров Ахьмадан администраци
ШолгӀа нохчийчуьра тӀом болабаларца кхоьллира российн агӀора Нохчийн Республикан администраци. Цуьнан коьрте хӀоьттира, 1997 шарахь дуьненаюкъара эмиссараш Нохчийчохь ваххӀабизме орамаш тасийтича, цунна дуьхьала ваьлла волу муфтий Кадыров Ахьмад. 1998 шеран 25 июлехь цуо кховдорца дӀаяьхьира Къилбаседа Кавказан бусалбачеран Конгресс, цуьнан декъашхоша агӀо лецира Нохчийчоьнан муфтийн, емал йира динан экстремизман кепара йолу ваххӀабизм. А. Кадыровн жигара а, тӀаьхьий-хьалхий хила ма-деззара ваххӀабизман дуьхьала динчу белхаша, и идеологи тӀе ца ийцира дукхаха болчу Нохчийчоьнан бахархоша[4]. Нохчийн юкъаралла цхьаьнатоьхна, кхолла а, республика кхиаян а Ӏалашо йолуш, тӀом сацорхьама Нохчийн Республикан хенан администрацин корта хӀоттийра Российн президентан 2000 шеран 12 июнан Омарца Кадыров А. А.. Цуьнан оьшу лерам бара бахархошна, къаношна, динан гӀуллакххошна юкъахь. Цуо кховдийра, Российн Президенто а, Правительствос а, нохчийн юкъаралло – пачхьалкхан Ӏедалийн а, меттигера шайн урхаллин а меженаш, нохчийн социалан институтийн тхьамданаш къобал йина республика машарца юхаденъяран программа. Законехь боцу тӀеман кхолламех, тӀемлойх гӀуо ойла кхуллуш, бакъо ларъяран меженашна гӀо дира, меттигера юкъараллаш[5].
 |
Йийр ю, юттур ю, кхуллур ю, жигара тӀом бийр бу мостагӀашна дуьхьала. Цхьанне а гечдийр дац А. А. Кадыров[6]
|
 |
2003 шарахь тӀеийцира керла республикан Конституци, цуьнца Нохчийчоь хуьлура Российн Федерацин субъект, цул хьалха пхиъ проект хилира, царех цхьаъ йира, иза дерриг къоман референдуме йиллира 2003 шеран 23 мартехь, цигахь дакъа лецира 90 % бахархоша (509 796 стагах 489 257 стага [95,97 %] кхаж тесира Конституци тӀеэцарехьа[7]), цуо гойту бахархоша буьззина тешам балар А. Кадыровна политикан къоьллера аравала бакъонан гӀирсашца, ткъа иштта Нохчийн Республикан пачхьалкхаллин бух кхолла а[8]. Оццу шарахь хилира президентан харжамаш, цигахь толам баьккхира Кадыров Ахьмада (кандидатуран гӀолецира 80,84 % харжамхоша[7]). 2004 шеран 9 майхь Кадыров Ахьмад кхелхира Соьлжа-ГӀалахь террористийн акт яр бахьанехь. Цуьнан когаметтачара дӀаяьхьира республикера машаран дахар а, цуьнан экономикан-социалан сфера меттахӀотторан программаш[5].
Сахьтан аса
Кхузахь сахьт Москваца нийса лелаш ду. Сахьтан аса ю UTC+3.
Диъ эзарнаш
- Дакох-Корта — 4493 м
- Дуьхьалха-Корта — 4285 м
- Даттах-Корта — 4262 м
- Донойн-Лам — 4174 м
- МIайстойн-Лам — 4082 м
 |
 |
 |
 |
 | |||||
| Къоьзана Ӏам | Даттах-Корта лам | Чиннахой бIаьвнаш | Нохчийчуьра лаьмнаш | Нохчийчуьра гӀум-аре |
ГӀаланаш
- Соьлжа-ГӀала (Грозный) — бахархой 230 000 адам.
- Устрада-ГӀала (Аргун) — бахархой 41 000 адам.
- Гуьмсе (Гудермес) — бахархой 42 500 адам.
- Хьалха-Марта (Урус-Мартан) — бахархой 60 500 адам.
- Шела (Шали) — бахархой 45 000 адам.
Нах беха меттигаш
- 10000 дукхо адам деха меттигаш.
|
|
|
Административан екъаялар
Республикан коьрта гӀала ю Соьлжа-ГӀала, цуна ю республикан муьтӀахь аьлла статус. Административано Нохчийчохь ю 2 гӀалин гуо а 15 муниципалан кӀошт а. Соьлжа-ГӀалал тӀехьа республикан муьтӀахь ю — Орга а Гуьмсе а.
Дин
Нохчийчуьра ислам бусалба динан чура схьаэцна тайп-тайпана некъаш хилла. ХIунда аьлчи, регионехь хьалха боккха Iаткъам болуш яккхий пачхьалкхаш хилла, масала, шиIийн Иран а, суннийн Iусманан империи а. ХIора а оцу пачхьалкхехь шен Iаткъам баржош яра Къилбаседа Кавказехь, уггаре хьалха, исламан динан гIоьнца.
Тахана нохчаша шеш ШафиIийн мазхIабера суннийн охIлара бусалбанаш лору. Амма ала деза, церан динан хаамашкахь дуккха а дисина шиIийн Iаткъамах. Масала, нохчийн фольклорехь Мухьаммад пайхIамаран сахьабехь алсама хеставо Турпал-Iела, аьлчи а Iали бин Абу-ТIалиб. Цул сов, шайн динан а, дуьненан а Iедалан коьртехь болчарех, нохчаша халифаш ца олура, ткъа шиIийш санна имамаш олура. Иштта нохчийн къоман динехь башха меттиг дIалоцу дуьне духуш имам МаьхIди вогIур хиларо, шиIийш а доккха маьIна ло оцунна.
Оцу массо а хIумано гойту, нохчашца консерватизм йогIуш ца хилар, уьш бусалбанаш цхьанатохаран агIончаш хилар, ислам партешна декъаран дуьхьала хилар, ПайхIамаран ма-лаъара. Амма нехан ницкъ ца тоьу динан юкъараллаш цхьаьнатоха цхьаьна куьйга кIела ца хилчи. Нахана бусалбан къам цхьаьнатоха лаарах спекуляци йина, дуьненахь дуккха а нах бевлла шеш имамаш бу бохуш, халкъ Iинан йистте теIош. Нохчийчоь а дацара оцу хьокъехь дика масала. Харц «имамаш» цIа кхоьссина ца Iа нохчий йоккхачу Российн империн бага.
Ишттачу кхерамечу хьолехь, нохчийн этнос хIаллакхилла дIаялан кхераме долчу хенахь, къам кIелхьара даккхаран роль кхечира суьпийн шайхашна: Кишиев Кунта-Хьажийн, Хантиев Iусман-Хьажийн, Дебиров Элах-Моллин, Гайсумов Соип-Моллин, Хантиев Кана-Шайхан. Цара халкъе олуш хилла: «ГIеза-Махьма, Шемал, ГоцIийн Нажмуддин бакъ имамаш ца хилла, цундела шайн халкъ хIаллакдина, ткъа бакъ имамо бусалбанаш толаме кхачо беза дерриг дуьнен тIехь».
Нохчашна юкъахь ислам дин дисар а, даржар а суьпийн болх бу. Ислам дин даржоран юьхьигехь дуьйна суфизмо АллахIан дин кхайкхадаран болх, иза халкъе дIакхачадаран болх а жигара дIакхоьхьура. Пачхьалкхашкахула лелаш суьпийш, генна бусалба мехкашна дIакхачадора АллахIан дош.
Билгалдахарш
- ↑ ЗАКОН ЧЕЧЕНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ О РЕСПУБЛИКАНСКОМ БЮДЖЕТЕ НА 2010 ГОД
- ↑ Конституцию Чеченской Республики.
- ↑ Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2
- ↑ Вольтер О. В. Ахмат-Хаджи Кадыров как политический лидер в современной России // Вестник Забайкальского государственного университета. — 2016. — № 4. — С. 63—75. — Кеп:ISSN.
- ↑ 1 2 Сайдарханов А. М. Традиции организации местных сообществ в Чеченской Республике // Terra economicus. — 2012. — Т. 10, № 4-2. — С. 150—154. — Кеп:ISSN.
- ↑ Полипчук А. Чечня: первые шаги нового президента // Россия и мусульманский мир. — 2004. — № 1. — С. 49—50. — Кеп:ISSN.
- ↑ 1 2 Матыева А. Р. Избирательные правоотношения. — В: Этапы становления современного избирательного законодательства Чеченской Республики // Государственая власть и местное самоуправление. — 2013. — № 1. — Кеп:ISSN.
- ↑ Гумашвили Л. Э. К вопросу об истории становления конституционного законодательства современной Чеченской Республики // История государства и права. — 2011. — № 19. — С. 5—8. — Кеп:ISSN.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (2017, 31 июль). Архив йина хьалхара хьостан чура 2017 шеран 31 июлехь. Теллина 2017 шеран 31 июлехь.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года. Архив йина хьалхара хьостан чура 2018 шеран 26 июлехь. Теллина 2018 шеран 25 июлехь.
- ↑ Серноводская > Данные не обнаружены. Возможно, страница переименовывалась. Проверьте справочник
- ↑ 1 2 19.10.2012 / 16:18 На карте Чечни появятся возрожденные Галанчожский и Чеберлоевский районы
