Соьлжа-ГӀала
Соьлжа-ГӀала (оьрс. Гро́зный — цӀе тиллина Соьлжа эрках (нох. Соьлжа) + гӀала) — Российн къилбехьара Къилбаседа Кавказан гӀала, Нохчийн Республикин коьрта шахьар. Республикин маьӀна долу гӀала, кӀоштан чу ца йогӀу, кхуллу гӀалин гуо Соьлжа-ГӀала. Российн тӀемлойн сийн гӀала (2015 шеран 6 апрелехь дуьйна).
| ГӀала | |||||
| Соьлжа-ГӀала | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| оьрс. Грозный | |||||
 | |||||
|
|||||
| 43°19′ къ. ш. 45°42′ м. д.HGЯO | |||||
| Пачхьалкх |
 Росси |
||||
| Регион | Нохчийчоь | ||||
| ГӀалин гуо | Соьлжа-ГӀала | ||||
| Йукъара йекъайалар | 4 кӀошт, 1 поселок, 1 йурт | ||||
| ГӀалин корта ГӀалин мэр |
Хизриев Заур[1] Кадыров Хас-Мохьмад[2] |
||||
| Истори а, географи а | |||||
| Йиллина | 1818 | ||||
| Хьалхара цӀерш |
1818-1869 — Грозная, 1869-1997 — Грозный, 1997-2000 — Джохар |
||||
| Майда | 324,16[3] км² | ||||
| Центран локхалла | 130 м | ||||
| Сахьтан аса | UTC+3 | ||||
| Бахархой | |||||
| Бахархой | ↗305 911[4] стаг (2020) | ||||
| Луьсталла | 943,7 стаг/км² | ||||
| Къаьмнийн хӀоттам |
нохчий (93,7%), оьрсий (3,30%), гӀумкий (0,51%), гӀалгӀай (0,37%), жӀай (0,26%) (2010)[5] |
||||
| Динан хӀоттам |
бусалбанаш-суннийш, православин керстанаш |
||||
| Официалан мотт | нохчийн | ||||
| Идентификаторан терахьаш | |||||
| Телефонан код | +7 8712 | ||||
| Поштан индексаш | 364000-364099 | ||||
| ОКАТО | 96 401 | ||||
| Кхин | |||||
| СовгӀаташ |
 , ТӀемлойн сийн гӀала |
||||
| grozmer.ru | |||||
| Картин тӀехь | |||||
 
.svg)
|
|||||
![Байракх[d]](/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Flag_of_Grozny_(Chechnya).svg)
.svg)
Лаьтта Соьлжа эркан шинне а берд тӀехь. Къилбаседа Кавказан уггаре йаккхийчехь цхьа гӀала: шолгӀа меттиг майданца а, кхоалгӀа — бахархошца (↗305 911[4] стаг 2020 шарахь, иза хуьлу республикин бахархойх 20,69 %).
ЭтимологиНисйе
ГӀалин оьрсийн меттара цӀе:
- 1818 — 1869 шеран 30 декабрь (керлачу рузманца — 1870 шеран 11 январь) — гӀап Грозная[6]
- 1869 шеран 30 декабрь — гӀала Грозный
- Нохчийн маттахь: «Соьлжа-ГӀала» (Соьлжа эрк + гӀала)[7]
- 1998—1999 шерашкахь къобал йанза йолу Нохчийн Республика Ичкерин гӀалин терго латтош йолу администрацис, хийцира Соьлжа-ГӀалин цӀе Джохар-ГӀала Нохчийн Республика Ичкерин Президентан Дудаев Джохаран сийнна.
2000 шарахь къамелаш долийра тӀамо кӀезиг йохийна Гуьмсе коьрта шахьар дӀайахьа йеза аьлла, Нохчийчоьнан коьрто Кадыров Ахьмада дӀахьедира, Нохчийчоьнан коьрта шахьар Соьлжа-ГӀала йуьсур йу аьлла. Цуо дийцарехь, «Нохчийчоьнан йерриг истори уьйр йолуш йу Соьлжа-ГӀалица, цундела иза дехьайаккха мегар дац». 2005 шарахь нохчийн парламенто кховдийра Соьлжа-ГӀалин цӀе кхелхинчу президентан Кадыров Ахьмад-Хьаьжин цӀарах Ахьмад-ГӀала аьлла хийца. Иза тӀе ца ийцира Кадыров Рамзана[8][9][10].
ИсториНисйе
Къилбаседа Кавказера гӀазакхийн сурхойн урхаллийн баьччан сацамца, 1818 шарахь «Крепость Грозная»[11] аьлла йиллина хилла йолу гӀопах Нохчийчоьнан коьрта гӀала хилира. ГӀаскхийн а, кхечу меттанашкахь «Грозный» олуш йара Нохчийн коьрта гӀала, амма нохчийн маттахь «Соьлжа-ГӀала» олура, Соьлжа хин тӀехь йиллина хилар бахьна долуш. ГӀап йогӀар бахьан, Нохчийчоь гӀода йукъера лоцуш, лаьмнех аренаш хада йеш, Нохчий кхера бан дара. Грозный гӀап йуьгӀира, хӀаллак йина Кули-Йурт, Алхан-Чу, Жима-Чечана, Соьлже лаьттинчохь. Боккха Кавказан тӀом чаьккха баьлча 1870 шарахь цунна йелла гӀалийн статус. Хьалхар тӀом чеккха баьллачулла тӀаьхьа Ичкерин паччахь Яндарбиев Зелимханс, Ичкерин хьалхар паччахьан безаман «Жовхар-гӀала» (оьрс. город Джохар) аьлла, цӀе хийцира. 2005 шарахь Нохчийчохь гӀаскхаш хоттийна[12] долу Ӏедалан парламенто дийцаре диллира гӀалийна цӀе Ахьмад-гӀaла тилла ният хилар, амма Кадыров Ахьмат-Хьаьжин кӀант Рамзанс иза тӀе ца лецира.[13]
ГӀапНисйе
ГӀап йиллина 1818 шеран июнь бетта 22 чохь, хӀаллак йина Кули-Йурт, Алхан-Чу, Жима-Чечан, Соьлже лаьттинчохь.[14] ГӀопан хаьржина меттиг йара ХьангӀала Ӏинан уллехь. ГӀап йогӀар бахьна дара, нохчий ХьангӀала Ӏинехула аренга долу ков къовлар. 5 эзар. гӀаскхийн сурхочо 4 баттахь йуьгӀира гӀап. И меттиг йара, Къилбаседа Кавказехь уггаре чолхе хьал лаьтташ, цуьндела тиллина йу гӀопан цӀе «Грозная» — буьрса. Ткъа г1алан статус йелча, г1алан ц1е "Грозный" аьлла тиллира. ГӀопан куц: нийса йалхкӀов, гондхьа 20 гӀулч шуьйра харш. йалхкӀовн хӀора маьӀаг чӀагӀо йара, шайна таьхьа лаьтташ йаккхий тоьпаш йолуш.
- 1825 шарахь гӀап чохь сурхойн декхарш кхочуш деш вара Тенгинскийн дошлойн тобан лахар эпсар Михаил Лермонтов.
- 1850 шеран октябрь баттахь гӀопе веар 32 шо долу Российн Империн гӀента дайн тӀаьхьeнах волу Александр Николаевич. Иза варан сийна гӀопехь дуьгӀийра «ЦӀе кеш».
ГӀопан кеш
Грозная ГIап
Грозная ГӀап, Соьлжа хи
Соьлжа-ГӀала
ГӀалаНисйе
Соьлжа-ГӀала-сити
КъаьмнашНисйе
ГӀаскхийн Ӏедало 2002 шарахь нахбагар барехь биначу белхашца биргалла даьккхина:
| Къам | Терахь, стаг | % |
|---|---|---|
| нохчий | 201 562 | 95,7 |
| оьрсий | 5 295 | 2,5 |
| гӀалгӀай | 2 129 | 1,0 |
| гӀажарий | 270 | 0,1 |
| эрмалой | 189 | 0,1 |
| гӀумкий | 158 | 0,1 |
| суьйлий | 110 | 0,1 |
| украинаш | 92 | 0,1 |
| ногӀий | 4 | 0,1 |
| Берриге | 210 720 | 100 |
БахархойНисйе
| Бахархойн дукхалла | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1897[15] | 1913[16] | 1923[16] | 1926[15] | 1931[17] | 1939[18] | 1956[19] |
| 16 000 | ↗35 800 | ↗49 200 | ↗97 000 | ↗148 915 | ↗172 448 | ↗226 000 |
| 1959[20] | 1962[16] | 1967[16] | 1970[21] | 1973[16] | 1975[22] | 1976[23] |
| ↗242 068 | ↗280 000 | ↗331 000 | ↗341 259 | ↗363 000 | ↗368 000 | →368 000 |
| 1979[24] | 1982[25] | 1985[26] | 1986[23] | 1987[27] | 1989[28] | 1990[29] |
| ↗375 326 | ↗384 000 | ↗390 000 | ↗392 000 | ↗404 000 | ↘399 688 | ↘399 000 |
| 1991[23] | 1992[23] | 1993[23] | 1996[26] | 2002[30] | 2003[16] | 2004[31] |
| ↗401 000 | ↘388 000 | ↘364 000 | ↘186 000 | ↗210 720 | ↘210 700 | ↗213 700 |
| 2005[32] | 2006[33] | 2007[34] | 2008[35] | 2009[36] | 2010[37] | 2011[38] |
| ↗215 700 | ↗218 200 | ↗222 000 | ↗226 100 | ↗231 215 | ↗271 573 | ↗271 600 |
| 2012[39] | 2013[40] | 2014[41] | 2015[42] | 2016[43] | 2017[44] | 2018[45] |
| ↗275 627 | ↗277 414 | ↗280 263 | ↗283 659 | ↗287 410 | ↗291 687 | ↗297 137 |
| 2019[46] | 2020[4] | |||||
| ↗301 253 | ↗305 911 | |||||
ГеографиНисйе
КлиматНисйе
| Соьлжа-ГӀалин климат | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Гайтам | Янв. | Фев. | Март | Апр. | Май | Июнь | Июль | Авг. | Сен. | Окт. | Нояб. | Дек. | Шо |
| Юьззина максимум, °C | 14,1 | 22,3 | 29,7 | 33,7 | 38,1 | 39,1 | 40,7 | 41,4 | 36,8 | 32,5 | 23,7 | 18,0 | 41,4 |
| Юккъера максимум, °C | 0,6 | 2,5 | 8,7 | 17,9 | 23,7 | 27,9 | 30,5 | 29,7 | 24,7 | 16,6 | 9,3 | 3,2 | 16,3 |
| Юккъера температура, °C | −3,2 | −2,1 | 2,9 | 10,5 | 16,7 | 21,2 | 23,9 | 23,0 | 17,7 | 10,4 | 4,3 | −0,8 | 10,4 |
| Юккъера минимум, °C | −6,2 | −4,9 | −0,5 | 5,4 | 11,0 | 15,4 | 18,2 | 17,2 | 12,7 | 6,1 | 1,8 | −3 | 6,1 |
| Юьззина минимум, °C | −31,5 | −30,8 | −19,1 | −7,6 | −3,1 | 5,6 | 9,2 | 5,0 | −2,7 | −9,6 | −23,5 | −26,6 | −31,5 |
| Йочанан норма, мм | 19 | 21 | 23 | 33 | 57 | 72 | 57 | 44 | 33 | 30 | 26 | 24 | 439 |
| Хьост: «Гидрометцентр», «Thermo Karelia.Ru» | |||||||||||||
КультураНисйе
ТеатрашНисйе
- Лермонтовн цӀарах йолу Соьлжа-ГӀалин оьрсийн драман театр;
- Нурадиловн цӀарах йолу нохчийн пачхьалкхан драман театр;
- Нохчийн пачхьалкхан жима хьажархойн театр;
- Нохчийн пачхьалкхан кегирхойн театр Серло;
БиблиотекашНисйе
Эшаран учрежденешНисйе
МузейшНисйе
ТранспортНисйе
Керла Соьлжа-ГӀалин аэропорт хьайиллира 2006 шарахь. Цуьнан код GRV йу. Хьалхара кема (Москва — Грозный) деара 2007 шаран 5 октябрехь. ХӀинца кеманаш Нохчийчу хӀор дийнахь лелаш ду (Грозный-Авиа компани).
СпортНисйе
- ФК «Терек» йу Соьлжа-ГӀалин футболан команда.
- 2014 шарахь йина спортхолл «Колизей».
ГӀарабевлла бахархойНисйе
Соьлжа-ГӀалахь бинаршНисйе
- Алиев, Тамерлан Магомедович — журналист, йаздархо, йукъараллин гӀуллакххо;
- Альбиев, Ислам-Бека Саид-Цилимович — греко-риман латархо;
- Арсамаков, Исраил Магомедгиреевич — штангист;
- Ахматова, Раиса Солтамурадовна — поэтесса;
- Бадуев, Саид Сулейманович — йаздархо;
- Гакаев, Джабраил Жоколаевич — историк;
- Димаев, Саид Умарович — композитор;
- Закриев, Магомед Хамидович — художник;
- Ибрагимов, Канта Хамзатович — йаздархо, Ӏилманча;
- Куцель, Феликс Петрович — дзюдон тренер;
- Мациев, Ахмат Гехаевич — филолог, хьехархо;
- Мусаев, Рамзан Хаважиевич — штангист;
- Сагаипова, Макка Умаровна — эшархо;
- Сардалова, Зулай Махмудовна — хелхархо;
- Талхигова, Роза Шахидовна — поэтесса;
- Тарамов, Руслан Ихванович — боксёр;
- Яхиханов, Рустам Хожаевич — художник.
Соьлжа-ГӀалахь белларшНисйе
- Арсанукаев, Шайхи Абдулмуслимович — йаздархо, поэт;
- Ахматова, Раиса Солтамурадовна — поэтесса;
- Висаитов, Мавлид Алероевич — Советски Союзан Турпал;
- Гайтукаева, Бана Мустафаевна — поэтесса;
- Джабраилов, Хамзат Вадудович — боксёр;
- Димаев, Саид Умарович — композитор;
- Димаев, Умар Димаевич — композитор;
- Мамакаев, Магомет Амаевич — йаздархо;
- Мациев, Ахмат Гехаевич — филолог, хьехархо;
- Саракаев, Хамзат Ибрагим-Бекович — йаздархо;
- Сардалова, Зулай Махмудовна — хелхархо;
- Цебиев, Ахмед Магомедович — физик;
- Эльдарханов, Таштемир Эльжуркаевич — серлонча, йукъараллин а, политикин а гӀуллакххо.
ГалерейНисйе
 |
 |
 | |||
| Соьлжа-ГӀалин аэропорт (GRV) | Соьлжа-ГӀала | ТӀом. 1995 шо |
СоьлжагӀалин чуьра кӀоштанашНисйе
.svg)
БилгалдахаршНисйе
- ↑ Цитатийн гӀалат:
<ref>тег нийса йац; кхуглаватIетовжаран йоза йаздина дац - ↑ Цитатийн гӀалат:
<ref>тег нийса йац; кхумэртIетовжаран йоза йаздина дац - ↑ Генеральный план города Грозного. Положения о территориальном планировании. т.2. 10. Основные технико-экономические показатели генерального плана города Грозного. с.39.
- ↑ 1 2 3 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (оьр.)(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2020 шеран 24 апрелехь. Теллина 2020 шеран 24 апрелехь.
- ↑ Том 4 книга 1 "Национальный состав и владение языками, гражданство"; таблица 1 "Национальный состав населения Чечни по городским округам, муниципальным районам, городским населённым пунктам, сельским населённым пунктам с численностью населения 3000 человек и более"(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2015 шеран 29 сентябрехь. Теллина 2019 шеран 16 ноябрехь.
- ↑ Фотография крепости
- ↑ История г. Грозный (Соьлжа-Гӏала)(ТӀе цакхочу хьажорг — истори). Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2017 шеран 12 сентябрехь. Теллина 2016 шеран 5 ноябрехь.
- ↑ Город Грозный. Справка (оьр.). РИА Новости (20051214T1829+0300Z). Теллина 2019 шеран 16 ноябрехь.
- ↑ Путин считает закрытой тему переименования города Грозного (оьр.). РИА Новости (20051216T2145+0300Z). Теллина 2019 шеран 16 ноябрехь.
- ↑ Парламент Чечни просит Путина переименовать Грозный в Ахмадкалу. NEWSru.com (2005, 14 декабрь). Теллина 2019 шеран 16 ноябрехь.
- ↑ Грозный ГӀопан сурт
- ↑ Совместное постановление высших органов власти ЧРИ(ТӀе цакхочу хьажорг)
- ↑ Парламент Чечни просит Путина переименовать Грозный в Ахмадкалу
- ↑ Я. З. Ахмадов, Э. Х. Хасмагомадов «История Чечни в XIX—XX веках»
- ↑ 1 2 Кеп:Население/1897C
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Кеп:Население/1897BK
- ↑ Административно-территориальное деление Союза ССР : [Районы и города СССР на 1931 год]. — Москва: Власть советов, 1931. — XXX, 311 с.
- ↑ Кеп:Население/1939AH
- ↑ Кеп:Население/1956A
- ↑ Кеп:Население/1959C
- ↑ Кеп:Население/1970E
- ↑ Российский статистический ежегодник, 1998 год
- ↑ 1 2 3 4 5 Кеп:Население/1994B
- ↑ Кеп:Население/1979D
- ↑ Народное хозяйство СССР 1922-1982 (Юбилейный статистический ежегодник)
- ↑ 1 2 Кеп:Население/2001G
- ↑ Народное хозяйство СССР за 70 лет. Юбилейный статистический ежегодник. Финансы и статистика, Москва, 1987 год. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2016 шеран 28 июнехь. Теллина 2017 шеран 25 июлехь.
- ↑ Кеп:Население/1989C
- ↑ Кеп:Население/2002AB
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2012 шеран 3 февралехь.
- ↑ Кеп:Население/2004H
- ↑ Кеп:Население/2005M
- ↑ Кеп:Население/2006Q
- ↑ Кеп:Население/2007AC
- ↑ Российский статистический ежегодник, 2008 год. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2016 шеран 12 майхь. Теллина 2016 шеран 12 майхь.
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2014 шеран 2 январехь. Теллина 2014 шеран 2 январехь.
- ↑ Кеп:Население/2010W
- ↑ Города с численностью населения 100 тысяч человек и более на 1 января 2011 года. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2016 шеран 8 майхь. Теллина 2016 шеран 8 майхь.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2014 шеран 31 майхь. Теллина 2014 шеран 31 майхь.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2013 шеран 16 ноябрехь. Теллина 2013 шеран 16 ноябрехь.
- ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2014 шеран 2 августехь. Теллина 2014 шеран 2 августехь.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2015 шеран 6 августехь. Теллина 2015 шеран 6 августехь.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (2017, 31 июль). Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2017 шеран 31 июлехь. Теллина 2017 шеран 31 июлехь.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года. Архивйина хьалхара хьостан чуьра 2018 шеран 26 июлехь. Теллина 2018 шеран 25 июлехь.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (оьр.). Теллина 2019 шеран 31 июлехь.
СайташНисйе
ХьажоргашНисйе
- Наш Соьлжа-ГӀала (Хьаьжина 19 апрелехь 2012).
- Город СОЬЛЖА-ГӀАЛА. Фотографии, виртуальный музей (Хьаьжина 19 апрелехь 2012).
- Город СОЬЛЖА-ГӀАЛА. Фотогалерея (Хьаьжина 19 апрелехь 2012).
- Соьлжа-ГӀала Виртуальный. Один из первых сайтов и форумов о грозненцах (Хьаьжина 19 апрелехь 2012).
- Фотоальбом «Один день в Грозном», комментарии на английском языке(ингалс.) (Хьаьжина 19 апрелехь 2012).
