Шела — Нохчийчоьнан гӀала, Шелан кӀоштан административан центр. Бахархойн дукхалла 55 076[1] эзар стаг (2020 шо).

ГӀала
Шела
Сурт
43°09′ къ. ш. 45°54′ м. д.HGЯO
Пачхьалкх  Росси
Регион Нохчийчоь
КӀошт Шелан
Истори а, географи а
Майда
  • 27,02 км²
Центран локхалла 225 м
Сахьтан аса UTC+3
Бахархой
Бахархой 55 076[1] стаг (2020)
Къаьмнийн хӀоттам нохчий
Динан хӀоттам бусулбанаш
Официалан мотт Нохчийн мотт, оьрсийн мотт
Идентификаторан терахьаш
Телефонан код +7 87146
Поштан индекс 366300
ОКАТО 96237501
meriyashali.ru(оьр.)
Картин тӀехь
Шела картан тӀехь
Шела
Шела картан тӀехь
Шела
Шела картан тӀехь
Шела
Шела. Ахмадов цӀарахь маьждиг

Географи нисйе бӀаьра

Лаьтташ йу Нохчийн аренан къилба декъехь, Басс хи доьду чохь[2]. Шелан къилба агӀор ЭгӀашта Ӏуьлу, къилба-седа агӀонехь Гермчига йу, малхбузе агӀонехь БелгӀата а, Жима АтагӀа Ӏуьлу, малхбале агӀонахь Эвтара йу.

Истори нисйе бӀаьра

Шела йиллина эрсеной тайпа шина вешо Идарз а, Окша а[3].

Шела йиллина 14 бӀешаран чеккхехь, Тамерланан эскар дӀадаханчу хенахь а Нохчийчура Дагестанан феодалийн Дашо Ордан хӀоттийнарш ара баьхча. Шела йиллина терахь 14 бӀешаран чеккхе лоруш елахь а (1378 йа 1384 шо), делахь а монголаш тӀеккхетале а цул тӀехьа Тамерлан тӀеккхетале а кхузахь гӀала хилла, иза гергарчу хьесапехь йиллина вайн эра тӀейале I бӀешарахь вуьшта аьлча 2100 шо хьалха, гӀала йиллинарш бу Нашхара схьабевлла нах.

XIX бӀешарахь Шела Йоккхачу Нохчийчоьнан йуккъера а лараме йоккха гӀала хилла, цуна 9-эзар бахархой хилла. Иза йуккъехь хилар бахьнехь тӀом болучу хенахь Имам Шемалан эскар гуллуш хилла Шелахь вуьшта аьлча Российн тӀекхетта йохуьтуш йолу массо а йаккхий партеш гуллуш хилла гӀалахь, цул совнаха кхузахь гулла белла Йоккха а Жима а Нохчийчура нохчий.

1825 шарахь Бейбулат коьртехь а волуш меттахъхьеран йукъ йара Шела. Шамиль гучуваьлча Шела цхьана хана йолу резиденци йара. 1850 дуьйна Козловский, Викентий Михайловичан тобано Шелан уллера луьста хьун йуккъехула Шелан ворданан некъ беланчу хенахь а, 1858 шо кхачале а — массо а Нохчийчохь хуьлуш болу тӀеман эскарш мадарра аьлча Шелан уллехь тӀегулуш хилла.

23 февралехь 1944 шарахь коммунистийн Ӏедало нохчий а, гӀалгӀай а махкахбахар а, ишта Нохч-ГӀалгӀайн АССР дӀайаккхар а бахьана долуш, эвлан цӀе Междуречье аьлла хийцина.

1994-96 шарашкахь хилла тӀамо гӀалин тӀех дукха зенаш дина. ТӀом болучу хенахь дукху адамаш дайина. дохина цӀенош, йохийна индустри, транспорт, зӀе, агропромышленни комплекс.

Нохчийн Республикехь тӀом чеккхбаьллачул тӀехьа лараме а, политикийн а хиламаш хилла, ЧР конституци тӀеоьцуш референдум йина. Ахмат Кадыров Нохчийн Республикин президент хаьржина, дӀадоладелла тӀом машаре дӀаберзор, экономика хьалайаьлла, социалан дахаран хийцамаш хилла.

Бевзаш болу гӀалара нах нисйе бӀаьра

ДоттагӀий-гӀаланаш нисйе бӀаьра

Бахархой нисйе бӀаьра

Бахархойн дукхалла
1939[4]1959[5]1970[6]1979[7]1989[8]1992[9]1996[9]
10 57511 91118 63621 89424 98526 80024 000
2002[10]2003[9]2005[9]2006[9]2007[9]2008[9]2009[11]
40 35640 40042 10043 50044 30044 20045 161
2010[12]2011[13]2012[14]2013[15]2014[16]2015[17]2016[18]
47 70847 70049 02649 96750 41251 26852 234
2017[19]2018[20]2019[21]2020[1]
53 01653 80754 16855 076
Къаьмнийн хӀоттам
Халкъ Дукхалла,
стаг.
Берриге
бахархойх дакъа, %
нохчий 43 018 90,17 %
оьрсий 2 578 5,40 %
гӀумкий 362 0,76 %
суьйлий 279 0,58 %
кхазакхаш 214 0,45 %
табасаранаш 202 0,42 %
кхиберш 1 015 2,13 %
шаш билгал ца бинарш 40 0,08 %
массо 47 708 100,00 %

Билгалдахарш нисйе бӀаьра

  1. 1 2 3 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 24 апрель. Архивйина 2020 шеран 24 апрелехь
  2. http://www.etomesto.ru/map-genshtab_k-38/
  3. Имранов И. Шали краткий исторический очерк // Зама. — Грозный, 2007. — июля 9 (№ 56—57).
  4. Кеп:Население/1939AI
  5. Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров по полу
  6. Всесоюзная перепись населения 1970 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населенных пунктов - районных центров по полу. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 14 октябрь. Архивйина 2013 шеран 14 октябрехь
  7. Всесоюзная перепись населения 1979 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 29 декабрь. Архивйина 2013 шеран 29 декабрехь
  8. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров по полу. ТӀекхочу дата: 2013 шеран 20 ноябрь. Архивйина 2013 шеран 16 ноябрехь
  9. 1 2 3 4 5 6 7 Народная энциклопедия «Мой город». Шали
  10. Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивйина 2012 шеран 3 февралехь
  11. Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. ТӀекхочу дата: 2014 шеран 2 январь. Архивйина 2014 шеран 2 январехь
  12. Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 1. Численность и размещение населения Чеченской Республики. ТӀекхочу дата: 2014 шеран 9 май. Архивйина 2014 шеран 9 майхь
  13. Число городских населенных пунктов Чеченской Республики на 1 января 2011 года. ТӀекхочу дата: 2016 шеран 11 май. Архивйина 2016 шеран 11 майхь
  14. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. ТӀекхочу дата: 2014 шеран 31 май. Архивйина 2014 шеран 31 майхь
  15. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 16 ноябрь. Архивйина 2013 шеран 16 ноябрехь
  16. Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. ТӀекхочу дата: 2014 шеран 2 август. Архивйина 2014 шеран 2 августехь
  17. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. ТӀекхочу дата: 2015 шеран 6 август. Архивйина 2015 шеран 6 августехь
  18. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
  19. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (2017 шеран 31 июль). ТӀекхочу дата: 2017 шеран 31 июль. Архивйина 2017 шеран 31 июлехь
  20. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года. ТӀекхочу дата: 2018 шеран 25 июль. Архивйина 2018 шеран 26 июлехь
  21. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 31 июль.

Литература нисйе бӀаьра

  • Гарсаев Л.М. Из истории возникновения города Шали. Археология и история юга России. Материалы Всероссийской научно-практической конференции,посвященной 75-летию доктора исторических наук,профессора Мусы Хароновича Багаеваг. Грозный, 16 ноября 2016 года. — Грозный, 2017. — ISBN 978-5-91127-231-9.