Итон-Кхаьлла[2], Итон-Кхелли[2] (оьрс. Итум-Кали) — Нохчийчоьнан Итон-Кхаьллан кIоштан юрт, административан центр. Кхуллу Итон-Кхаьллан йуьртан меттиг.

Эвла
Итон-Кхаьлла
Сурт
42°43′51″ къ. ш. 45°34′19″ м. д.HGЯO
Пачхьалкх Росси
Республика Нохчийчоь
Муниципалан кӀошт Итон-Кхаьллан
Йуьртан меттиг Итон-Кхаьллан
Юьртда Амаев Лом-Али Григорьевич
Истори а, географи а
Йиллина 940
Хьалхара цӀерш Шулкаг, 1944 кхаччалц — Итон-Кхаьлла
1958 кхаччалц — Ахалхеви
Центран локхалла 773 м
Климатан тайпа Барамера
Сахьтан аса UTC+3
Бахархой
Бахархой 1340[1] стаг (2020)
Къаьмнийн хӀоттам Нохчий
Динан хӀоттам бусалба-суннийш
Идентификаторан терахьаш
Телефонан код +7 87164
Поштан индекс 366404
Автомобилан код 20, 95
ОКАТО 96211810001
itum-kale.ru
Картин тӀехь
Итон-Кхаьлла картан тӀехь
Итон-Кхаьлла
Итон-Кхаьлла картан тӀехь
Итон-Кхаьлла
Итон-Кхаьлла картан тӀехь
Итон-Кхаьлла

География нисйе бӀаьра

 
Итон-Кхаьллан кӀошт картин тӀехь

Эвла лаьтта Орган шина бердаца, цунна чу аьтту га Хьелдихойн-эрк кхетачохь[3], Шуьйтан 24 км къилба-малхбузехьа, Соьлжа-ГӀалан 75 км малхбузехьа.

Гергара эвланаш: Виедача къилба-малхбалехьа, Кхокхада къилбаседехьа, Тас-ГутӀе (Тасбича) малхбалехь.

Истори нисйе бӀаьра

Итон-Кхаьллан къилба йистехь, эвлан гергахь дуккха а юккъера бӀешеран иэсаш — тайпаний бӀаьвнаш, кешнаш а, маьлхан кешнаш а ду. Шира эвла Шулкаг, хӀинца Итон-Кхаьллан дозан тӀехь ю, иза хила тарло М. Ю. Лермонтовн «Ломан эвла гар» суьртан тӀаьхь ерг [4]. Ишта Итон-Кхаьлла йукъа йохуш йу Пхьакхоча. Тахана Пхьакхочара гӀаланаш а, бӀовнаш а архитектурни музей йукъа йолхуш йу.

 
М. Ю. Лермонтовн «Ломан эвла гар» 1840—1841.

1858 шарахь Орган аьтту бердаца, Итон-Кхаьллан къилбехьа юьйгӀира «Евдокимовн чӀагӀо»[5][6].

Зазмерк эвлан гергахь, чуволучехь диллина ду Башан-кхеллахь дерг санна тӀай, некъ араболу арене, лаьмнаш агӀонашка дӀасахуьлу, садаӀа атта хуьлу. Сихха гучудовлу Итон-Кхаьллан тӀулгийн саьккалш. Евдокимовн чӀагӀо лаьтта цуьнца цхьаьна асанехь, кӀеззиг аьттухьа, Органан аьтту бердаца. Цунна тӀекхачале, дезара кхин цхьаъ кхозу тӀайн тӀехула довла, иза долчохь говрара дисса дезара.

1944—1957 шерашкахь, нохчий а, гӀалгӀай а арабаьхначул тӀаьхьа, эвла дӀаелира Гуьржийн ССР йукъа цӀе Ахалхеви а тиллина. Нохчий цӀа бирзинчул тӀаьхьа шен цӀе меттахӀоттийра. 1967 шарахь кхузахь кхоьллира Органан историн-археологин музей-заповедник.

Итон-Кхаьллара болало Нохчийн Республика Ичкерис болийна автонекъ Итон-Кхаьлла — Шатили.

ШолгӀа нохчийн тӀом болуш, 2000 шеран 10 февралехь Итон-Кхаьлла каралецира федералан ницкъаша[7].

Бахархой нисйе бӀаьра

Бахархойн дукхалла
1990[8]2002[9]2010[10]2012[11]2013[12]2014[13]2015[14]2016[15]2017[16]
110029161068111411481193122712581288
2018[17]2019[18]2020[1]
130813151340


Къоман хӀоттам

2010 шеран Ерригроссийской бахархой багарбаран терхьашца[19]:

Къам Барам,
ст.
Берриг
бахархойх дакъа, %
нохчий 689 64,51 %
оьрсий 122 11,42 %
жӀайхой 81 7,58 %
лаьзгий 50 4,68 %
табасаранаш 47 4,40 %
гӀумкий 24 2,25 %
азербайджанаш 15 1,40 %
кхин берш 40 3,75 %
берриш 1 068 100,00 %

Сийлаллаш нисйе бӀаьра

Дукхаха долу цӀенош доьттина шарбанза тӀулгах, поппар хьаькхна, кир тоьхна, хуьлу йиллина уче. ЦӀеношна уллера декъан гуо бо лохачу тӀулгийн кертах. Юьртахь ду тодина маьждиг[20].

Цхьаьна меттехь хӀоттийна Российн Турпалхочун Узуев Мохьмадан бюст[21]. Циггахь лаьтта Орган дозан тобан Узуев Мохьмадан цӀарах дозанера гӀап.[22]

ГӀарабевлла эвлахой нисйе бӀаьра

Галерей нисйе бӀаьра

Билгалдахарш нисйе бӀаьра

  1. 1 2 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года. ТӀекхочу дата: 24 апрелехь 2020. Архивировано 24 апрелехь 2020 года.
  2. 1 2 Сулейманов, 2006, с. 166.
  3. http://www.etomesto.ru/map-genshtab_k-38/
  4. Виноградов, 1980, с. 42.
  5. Военно-историческая карта северо-западного и северо-восточного Кавказа 1899 г.
  6. Кавказский сборник, издаваемый по указанию Его Императорского Высочества Главнокомандующего Кавказской Армией. Том III.
  7. Геннадий Трошев. Моя война. Чеченский дневник окопного генерала. Кампания в горах. 1999-2000. ТӀекхочу дата: 07 ноября 2006. Архивировано 28 августехь 2002 года.
  8. Архивный вестник, №1. Нальчик:Архивное управление Правительства Чеченской Республики, 2013.
  9. Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивировано 3 февралехь 2012 года.
  10. Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 1. Численность и размещение населения Чеченской Республики. ТӀекхочу дата: 9 майхь 2014. Архивировано 9 майхь 2014 года.
  11. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. ТӀекхочу дата: 31 майхь 2014. Архивировано 31 майхь 2014 года.
  12. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). ТӀекхочу дата: 16 ноябрехь 2013. Архивировано 16 ноябрехь 2013 года.
  13. Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. ТӀекхочу дата: 2 августехь 2014. Архивировано 2 августехь 2014 года.
  14. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. ТӀекхочу дата: 6 августехь 2015. Архивировано 6 августехь 2015 года.
  15. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
  16. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (31 июлехь 2017). ТӀекхочу дата: 31 июлехь 2017. Архивировано 31 июлехь 2017 года.
  17. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года. ТӀекхочу дата: 25 июлехь 2018. Архивировано 26 июлехь 2018 года.
  18. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года. ТӀекхочу дата: 31 июлехь 2019.
  19. Том 4 книга 1 "Национальный состав и владение языками, гражданство"; таблица 1 "Национальный состав населения Чечни по городским округам, муниципальным районам, городским населенным пунктам, сельским населенным пунктам с численностью населения 3000 человек и более". ТӀекхочу дата: 9 декабрехь 2018. Архивировано из оригинала 29 сентябрехь 2015 года.
  20. Мечеть в Итум-Кали (фото). ТӀекхочу дата: 8 октябрехь 2007. Архивировано из оригинала 21 июлехь 2016 года.
  21. Указом президента Российской Федерации от 19 февраля 1996 года за мужество и героизм, проявленные в боях с фашистскими захватчиками в годы Великой Отечественной войны 1941—1945 годов Узуеву Магомеду Яхъяевичу присвоено звание Героя Российской Федерации (посмертно). Узуев Магомед Яхъяевич (1917 — 2.7. 1941)
  22. X. Эскерханов Торжества в Итум-Кали Архивйина 2006-03-27 — Wayback Machine

Литература нисйе бӀаьра