Кальдера
Кальде́ра (схьадаьлла испан. caldera — боккха яй[1]) — шуьйра цирк кепара тӀапломо йина боьра, дукха хьолахь Ӏункара бердаш а болуш, мелла а нийса бух а болуш хуьлу. Иштта рельефан чутаьӀна меттиг кхоллало тӀаплам тӀехь кратеран пенаш доьхчи я бохаман Ӏаьттор нисделчи.
Кратерах кальдера къаьста кхоллаяларан башхаллашца а, баккхий барамашца а[2]. Кальдера пурхаллехь шорло 10—20 км, кӀоргаллехь масех бӀе метр[3]. Дукха хьолахь кальдерашка хьажийна ю фумаролаш а, грифонаш а.
1,8 эзар квадратан километр майда йолу уггаре йоккха кальдера лаьтта ХӀиндонезин Суматра гӀайрен тӀиера Тоба супертӀапломан тӀаьхь[4].
Наггахь хаало тӀапломах евлла йоцу кальдераш, уьш довлар доьзна ду тӀехуларчу хьолашкара магматикан процессех я йолу кратераш эрози бахьнехь шоръяларех[5].
Кальдерийн классификаци
бӀаьра нисйанГенетикан классификацица, кратераш санна, кальдераш декъало шина тайпана[3]:
- Эккхаран кальдераш (я лелха кальдераш) — кегийра кальдераш, кхоллаелла йолу чӀогӀа эккхар а хилла Ӏаьтточу хенахь. Масалаш: Бандайсан тӀапломан кальдераш а, Ротомахана Ӏам а Таравера тӀаплам тӀаьхь.
- Дохаран кальдераш (я гравитацин) — и тайпанаш алсама даьржина ду, иза кхоллало очакх гуонахьара кеггарш охьаховшар бахьнехь, ткъа иштта тӀапломан дегӀан чохь а[1]. Магман камера яссош баккхий Ӏаьттораш хилча тӀаплам бохабо, тӀапломан бухан дакъошкахула, хӀозан лелхаршкахь я беккъа турсан тӀаплом баххьашкахь. Масалаш: Узон, Мауна-Лоа, Килауэа тӀаплаьмнийн кальдераш.
Кальдеран классификаци еш лелайо иштта петрогенетикан классификаци.
Карладевлла кальдераш
бӀаьра нисйанТӀапломан жигаралла хила таро ю кальдера йоьхначул тӀаьхьа а, хуьлу иза тӀаьхь-тӀаьхьа юзарца тӀапломан породашца. Жигаралла карлаялар хила тарло кальдеран бух нартолкепара айабаларца, наггахь километр а, сов а. Смита а, Бейлис а карладевлла кальдерех Валлис тайпана алар кховдийра.[6]
Ишттачу айбадаларшкахь кальдеран бухан породаш оза а лой, лелха, грабенаш а, хӀозкеепара лелхарш а хуьлу, царна дохалла хила тарло тӀаьхьарчу Ӏаьтторийн яккъаш. Масала ду Валлис кальдера АЦШ, Невадан Тимбер-Маунтин Джемец лаьмнашкахь. Уггаре йоккхачех цхьаъ лору Айленд-Парк кальдера, 80×65 км барамца.
ТӀапломан йоцу кальдераш
бӀаьра нисйанОцу кальдерийн кепаш билгалйохура уьш Ӏаморан юьхьанца дуьйна. Х. Реккас къастийра интрузиван кальдерийн тоба, уьш кхоллало кӀоргенашкахь магма меттах даьлчи, ткъа Х. Уильямса къастийна дохаран ийна кальдерийн тоба, уьш кхоллало интрузин дегӀан барамаш а, кеп а хийцар бахьнехь[7]
Иштта къастадо шуьйра цирк санна долу, эрозин кальдераш, тӀапломан басехь цхьаьна агӀора йиллина хуьлу иза. Кхоллало тӀапломан кратер эрозин процессаш шордар бахьнехь — мохца дохор а, шалаьмнийн экзараци а. Нисса иштта Ӏалам ду Козельски ломан кальдеран[8].
ГӀарадевлла кальдераш
бӀаьра нисйан- Мененгаи — Кени
- Нгоронгоро — Танзани
- Фогу — Кабо-Верде
- Элгон — Уганда / Кени
- Эрта Але — Эфиопи
- Айра
- Аси (Ӏам)
- Асо
- Тадзава (Ӏам)
- Товада (Ӏам)
- Кхин мехкаш
- Сильвертроун (Британийн Колумби) (ингл.)
- Маунт Эдзиза (Британийн Колумби) (ингл.)
- Ӏоман тӀапломан комплекс Беннетт (Британийн Колумби / Юкон) (ингл.)
- Маунт Плизант (Нью-Брансуик) (ингл.)
- Старджеон (Ӏам) (Къилбаседа-Малхбуза Онтарио) (ингл.)
- ТӀаплаьмнийн комплекс Скукум (Юкон) (ингл.)
- Блэйк-Ривер (комплекс) (Онтарио / Квебек) (ингл.), царна йукъахь:
- Хенрис-Форк (Айдахо)
- Айленд-Парк (Айдахо, Вайоминг)
- Йеллоустоунан кальдера (Вайоминг)
- Маунт Аниакчак (Аляска) (ингл.)
- Катмай (Аляска)
- Окмок (Аляска)
- Крейтер (Орегон)
- Ньюберри (Орегон) (ингл.)
- Ла Гарита (Колорадо) (ингл.)
- Лонг Волли (Калифорни) (ингл.)
- Валлес (Нью-Мексико)
- Килауэа (Гавайи)
- Мауна-Лоа (Гавайи)
- Пирамид (гӀайре)
- Лопи
Къилба а, Латинан а Америкаш
бӀаьра нисйан- Килотоа (тӀаплам) (ингл.)
- Пулулахуа (геоботаникан резерваци) (ингл.)
- Куикоча (Ӏам) (ингл.)
- Фернандина (Галапагосан архипелагера гӀайре)
- Кхин мехкаш
- Флегрейн аренаш (меттиг)
- Браччано (Ӏам)
- Арднамурхан (меттиг)
- Гленко (Глен-Коэ, ломан атагӀа)
- Кхин мехкаш
- Кхин мехкаш
Хьажа кхин а
бӀаьра нисйанБилгалдахарш
бӀаьра нисйан- ↑ 1 2 Кальдера // Горная энциклопедия. Т. 2. М.: Изд-во Сов. энциклопедия, 1986. С. 506.
- ↑ О различии кратеров, кальдер и вулкано-тектонических депрессий
- ↑ 1 2 Кальдера // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- ↑ Катастрофы в природе: вулканы - Батыр Каррыев - Ridero . ridero.ru. ТӀекхочу дата: 2016 шеран 8 декабрь.
- ↑ P.W. LIPMAN The Roots of Ash Flow Calderas in Western North America: Windows Into the Tops of Granitic Batholiths //J. OF GEOPHYS. RES., VOL. 89, NO. BIO, PAGES 8801-8841, SEPTEMBER 30, 1984) Корни кальдер пепловых потоков на западе Северной Америки:Окна к кровле Гранитных батолитов. Перевод Белоусова В.И.
- ↑ Макдоналд Г. Вулканы. М., «Мир», 1975, 431с
- ↑ Кальдеры, сформированные без участия вулканизма(ТӀе цакхочу хьажорг)
- ↑ Эрозионная кальдера в энциклопедии sci-lib.com
Литература
бӀаьра нисйан- Карпов Г. А. В кальдере тӀаплама / АН СССР. — М.: Наука, 1980. — 96 с. — (Человек и окружающая среда). — 50 000 экз. (обл.)
- Каррыев Б.С. Катастрофы в природе: ТӀапламы.[1]
Хьажоргаш
бӀаьра нисйан- Кальдера // Геологический словарь в 2-х томах, М, 1978.
- Статья в ГеоВики
- Статья (ингалс.) на сайте USGS.
Кхечу Википедехь кхин йуьззина агӀо йу Caldera(ингалс.) |
- ↑ RIDERO. Издательские решения. 2016. 224 с.