Ушурма-мирза
Ушурма-мирза, Ушарма, Ӏовхойн Ушарма[1] (шираоьрс. антропоним, XVI бӀешеран 2-гӀа дакъа) — нохчийн (Ӏовхойн) тхьамда а, тӀеман-политикин гӀуллакххо а, хьахийна оьрсийн пачхьалкхан хьосташкахь ококи (Ӏовхой) аьлла, уьш хьехабо Ӏовхахь. 1588 шеран дехаран грамотехь хьахийна цкъа[~ 1], мирза даржехь; иза да ву Ӏовхойн тӀаьхьара тхьамдан — Ӏовхойн Ших-мирзин.
| Ушурма-мирза | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|||||||
| Когаметтаниг | Ӏовхойн Ших-мирза | ||||||
| Вина терахь | XVI бӀешеран йуккъехь | ||||||
| Кхелхина терахь | 1588 шо кхачале | ||||||
| Бераш | Ших-мирза | ||||||
Ушурма хила тарло, Кавказехь Российн паччахьан политикин аса лелочарех хьалхара вевзаш верг[2].
ЦӀе
бӀаьра нисйан1588-чу шеран оьрсийн кехат тӀехь йара оцу Ӏовхойн баьччанан а, Ӏовхойн мехкаден а цӀе. И кехат дара Ших-Мирзас I-чу Фёдор Ивановичиг йазйина йолу дехаран чулацам болу грамота[3].
Оцу Ӏовхойн коьртах, Ӏовхан дех лаьцна хаа 1588 шеран цхьана оьрсийн меттан документера[~ 1] — цуьнан кӀентан Ших-мирзин паччахье Фёдор I Ивановиче йазйина дехаран грамотера[3]. Хьахайо иза, дийцаран йозанехь цкъа коьчалниг дожарехь канвехь, Ших-мирзин цӀарах: «оцу хенахь а аса сайн деца Ушурма-мирзица хьуна, паччахьна, тешамца а, бакъонца а гӀуллакх дира»[~ 2]. Тайп-тайпана талламхоша тайп-тайпана транскрипци йо таханлерачу оьрсийн матте и нахийн цӀе, оцу грамотехь шираоьрсийн кепара, иштта паргӀата лелайора оцу муьран Оьрсийн пачхьалкхо малхбален феодалийн титулаш — цкъа мурза, йуха мирза (жимачу а, доккхачу а элпаца). Российн империн заманара историк а, археограф а волу С. А. Белокуровс 1889 шеран шен балхахь олу оцу тӀеман-политикин гӀуллакххочух олу мирза Ушар (шира йозанца мурза Ушаръ)[4]. Советийн муьран Кавказйовзархоша (масала Е. Н. Кушева, Н. Г. Волкова) гайта волийра иза Ушары- йа Ушарым-мирза/мурза аьлла. Оццу муьрехь, цхьацца бахьнашца, гучуделира, цуьнан нохчийн цӀе[5] Ушаром-мурза[6] хила йезар.
1959 шеран балхахь нахийн Ушаром-мурза цӀеран вариант, теллира (йелира?) нохчийн лингвисто И. Ӏ. Арсахановс (И. А. Арсахановцаа — Ушаром-Мурза). Ӏилманчо дийцарехь, и цӀе оьрсаша аларан грамотехь, лелайо шеко йоцуш нохчийн фонетикин башхаллаш, кхин а Нохчийчохь XX бӀешо кхаччалц лелла йацйиначу кепара — Ушарма. Масала, Ушарма цӀе (И. А. Арсахановн — Шейх-Ушарма) лелийна XVIII бӀешеран 2-гӀачу декъан гӀараваьлла динан-политикин гӀуллакххочо, имама Шейх Мансура[7].
Урхалладаран истори
бӀаьра нисйанСхьахетарехь, ококийн хьалханчаш болу Ушурма-мирзас а, цуьнан воӀо Ших-мирзас а, оьрсийн пачхьалкхалла тӀеэцна Буьрсачу Ивано Теркан тогӀехь керла чӀагӀонаш йуьллучу муьрехь.
1567-чу шарахь Соьлжа Терках кхетачохь хьалхара Терки цӀе йолу чӀагӀо дӀахӀоттийра (Москохан векалш болу элаш А. С. Бабичевс а, П. Протасьевс а).
1572-чу шарахь Хункар-махко Ӏаткъам барца чӀагӀо йитира.
1577-1578-чу шерашкахь цу меттехь йиллира шолгӀа Терки (Москван векал- эскаран хьаькам Л. З. Новосильцев). Амма 1579-чу шарахь набахте йуха а дӀатесира.
1588-чу шарахь Ших-мирзас Москоха[~ 1] деана долу сийлахьчу кехатан тӀехь хаам беш бара, Ших-мирза а, цуьнан да а цу заманчохь «бакъ тешамца» оьрсийн паччахьна гӀуллакх деш вара аьлла.
Теркан гӀалагӀазкхийн а, Ӏовхан бахархойн а йукъара доза хилар бахьна долуш, уьш цу хенахь дуьйна вовшашца уьйр латтош бара[8].
Ӏовхойн Шихо паччахье йаздина долу кехаташ толлуш а, иштта тӀаьхьайогӀучу заманчохь оьрсийн урхалло цунна йина терго а тидаме лоцуш, ала мегар ду, Оьрсийчоьно Теркан йистехь гӀепаш йалле, вайнехан а, оьрсийн а цхьаьнагӀуллакхдар дукха хенахь дуьйна хилла хилар.
Урхалладаран маьӀна
бӀаьра нисйанКъилбаседа ДегӀастанан гӀуллакхаш кхочушдарехь Ушурма-Мирзан доккха дакъа хилар билгалдаьккхира 1589-чу шеран Федор Ивановичан сийлахьчу кехатехь. Кехаташ толлуш къастийна Ӏовхойн Шихас а, цул хьалха Ушурма-мирзас а Буьрсачу Иванан йалхалла лелийна хилар. Грамотехь билгалдаьккхинера цу шимма паччахьна а, меттигера хьоладайшна а йуккъехь барт бар а, иштта цаьрга тешаме хила чӀагӀо йайтар а[9][10].
1578 шо кхачале кхелхира Ушарма. Ша лечу заманчохь цо шен воӀе весет дира паччахьан дош кхоьртан чохь латтаде (царское «слово на голове держати») аьлла. Нагахь санна «слово на голове держати» даздеш аьлла дацахь, и дешнаш, Ӏилманчаш дийцарехь, иза цуьнан куьйгакӀелахь хилар къобал дар дара. И дешнаш цо аьлла хилар къасто хала ду. Мухха а делахь, царна йуккъахь йолу йукъаметтигаш бертахь куьйгакӀелахь волчу тайпана йара.
Ушаром а, тӀаьхьо хилла Ших Ушаромов (Ӏовхойн) а «гӀебартойн дайшца зӀе йолуш бара, ГӀирмин дуьхьало йеш а бара».
Ушароман латтанаш санечу меттехь дара, хӀунда аьлча, уьш гӀумкхийн латтанийн йистехь дара. Ткъа гӀумкхийн элаш Россин мостагӀчуьнца - ГӀирман ханаллаца - доттагӀаллин йукъаметтигаш йолуш бара[10][11].
Билгалдахарш
бӀаьра нисйан- Комментареш
- ↑ 1 2 3 По какой-то причине, известный кавказовед советского периода Е. Н. Кушева, в своих работах иногда указывает этот документ с более поздней датировкой — от 1589 года (например Рус.-чеч. отношения, 1997, с. 269).
- ↑ Текст из грамоты-челобитной: ЦГАДА, ф. Кабардинские дела, 1588, № 2, л. 1-8. Опубликован: Белокуров, 1889, с. 63—65, Рус.-чеч. отношения, 1997, с. 17—18.
- Хьосташ
- ↑ Ушары-мурза Окоцкий (Ауховский). — Вестник. Северный Кавказ, 2020. — № 2.
- ↑ Славянская энциклопедия: XVII век Том 2
- ↑ 1 2 Рус.-чеч. отношения, 1997, с. 269.
- ↑ Белокуров, 1889, с. LXXXI.
- ↑ Рус.-чеч. отношения, 1997, с. 269.
- ↑ Рус.-чеч. отношения, 1997, с. 262, 269, 366.
- ↑ Арсаханов, 1959, с. 7.
- ↑ Белокуров, 1889, с. 64.
- ↑ 1588 г. ноябрь. — Из дела о приезде в Москву к царю Федору Ивановичу посла кабардинского князя Алкаса Асланбека (Асламбека) и племянника окоцкого мурзы Шиха Батая
- ↑ 1 2 А. А. АДИЛСУЛТАНОВ АККИ и АККИНЦЫ в XVI—XVIII веках Грозный 1992
- ↑ Белокуров С. А. Указ. соч. С. 64.
Литература
бӀаьра нисйан- Арсаханов И. А. Аккинский диалект в системе чечено-ингушского языка : моногр. / Под. ред. Х. Д. Ошаев. — Чечено-Ингушский НИИ истории, языка и литературы. — Грозный : Чечено-Ингушское книжное издательство, 1959. — 180 с. — 1000 экз.
- Белокуров С. А. Сношения России с Кавказом (материалы, извлеченные из Московского главного архива Министерства иностранных дел) : [рус. дореф.] = Сношенія Россіи съ Кавказомъ (матеріалы, извлеченные изъ Московскаго главнаго архива Министерства иностранныхъ дѣлъ) : ист. очерк и сб. док-в. — М. : Университетская типография, 1889. — Вып. I (1578—1613 гг.). — I-CXXIX, 1-584 с.
- Кушева Е. Н. Народы Северного Кавказа и их связи с Россией (вторая половина XVI — 30-е годы XVII века) : моногр. / Ред. изд-ва И. У. Будовниц. — АН СССР. Институт истории. — М. : Изд-во АН СССР, 1963. — 372 с. — 1500 экз.
- Русско-чеченские отношения. Вторая половина XVI—XVII в. : сб. док-в / выявл., составл., введен. и коммент. Е. Н. Кушевой, отв. ред. Н. Г. Волкова. — РАН. Ин-т этнологии и антропологии им. Н. Н. Миклухо-Маклая. РГАДА. — М. : Восточная литература, 2-я тип. РАН, 1997. — 416 с. : ил., карты. — 1500 экз. — ISBN 5-02-017955-8.
- Гапуров Ш. А. От военно-политического союза – к государственному единству: Этапы и особенности присоединения народов северного Кавказа к России // Народы Кавказа в цивилизационном пространстве России: материалы VI Международного форума историков-кавказоведов (г. Ростов-на-Дону, 13–15 ноября 2019 г.) / отв. ред. акад. Г.Г. Матишов. — Ростов-на-Дону: ЮНЦ РАН, 2019. — С. 106—115. — 598 с. — ISBN 978-5-4358-0188-0. (Архивйина 2022 шеран 8 январехь).