Каспий-хӀорд
Каспий-хӀорд — Дуьнен тӀехь уггаре боккха къевлина Ӏам бу[1], цунан классификации йан мегарду уггаре боккха хи ара ца долу Ӏам, йа буьззина хӀорд аьлла, шен барамаш бахьанехь, кхин тӀе бух лаьтта Ӏапказан кепара лаьттан чкъоьрах. Лаьтта Европин а, Азин а дозанехь. Ӏоман хи дуьруо ду, — 0,05 ‰ Идалан хикхочехь, 11—13 ‰ къилба-малхбалехь. Хин барам хийцалуш бу, 2009 шеран терхьашца 27,16 м лахахь бара хӀордан сизал[2]. Каспий-хӀордан майда хӀинца — 371 000 км² гергга йу, максимум кӀоргалла — 1025 м.
| Ӏам | |
| Каспий-хӀорд | |
|---|---|
| лакск. Каспи хьхьири, лезг. Каспий гьуьл, суьйл. Хазар ралъад, азерб. Xəzər dənizi, даьргӀ. Каспила урхьу, kz Каспий теңізі, гӀажар. دریای خزر, туркм. Hazar deňzi | |
 | |
| Морфометри | |
| Барамаш | 1200 × 435 км |
| Майда | 371 000 км² |
| Чухоам | 78 200 км³ |
| Ӏоман йиста | 7000 км |
| Уггаре доккха кӀоргалла | 2210 м |
| Бассейн | |
| Бассейн | 3 626 000 км² |
| Ӏомах кхета хиш | Самур, Ийдал, Урал, Терк, Кура |
| Лаьтта меттиг | |
| 42° къ. ш. 51° м. д.HGЯO | |
| Пачхьалкхаш | |
 | |
 Викиларми чохь медиафайлаш | |
Этимологи
бӀаьра нисйан
Таханлера оьрсийн цӀе Каспий, шира-оьрс. “Хвалисьскоıе море” (Лаврентьевн тептар) — керланиг, жайнара — схьайаьлла лат. Саspium Маrе йа Сaspium реlagus йа шира-грек. Κασπία θάλασσα, Κάσπιον πέλαγος (Страбон а, кхин а), я, цхьана гипотезаца, шен цӀе кхаьчна оцу хӀордан къилба-малхбален бердашца 1-чу эзар шарахь вайн эрал хьалха баьхначу ширачу каспин тайпанех. Нохчийн маттара цӀе Таркхойн-хӀорд схьайаьлла цуьнан бердашца бехачу таркхойн цӀарах. Уьш Нохчийчоь хӀордан тӀиера дохка туьха кхоьхьуш хилла.
Тайп-тайпанчу историн муьрашкахь Таркхойн-хӀордан хилла 70 сов цӀе бес-бесарчу тайпанийн а, къаьмнийн а меттанашкахь:
- Гирканан (Джурджанан) хӀорд — шира-грек. Горган гӀалин а, Гиркани провинцин а цӀарах.
- Хвалынан хӀорд йа Хвалисан хӀорд — шираоьрсийн цӀе, схьайаьлла X бӀешо кхачале хӀордан къилбаседехь а, Идалан лахахьа а даьхначу хвалисийн къомах;
- ГIажарийн хӀорд — цӀе йу Ӏаьрбийн (Бахр-аль-хазар), гӀажарийн (Дарья-е хезар), туркойн, азербайджанийн, гӀирмагӀезалойн (Хазар денъизи), туркменийн (Хазар дензи), гӀумкийн (Хазар денгиз) меттанашкахь;
- Абескунан хӀорд — Кура хин хикхочехь XIV бӀешарахь уьш хӀордан буха ягӀале хиллачу гӀайренан а, гӀалин а цӀарах.
- Сарайн хӀорд;
- Дербентан хӀорд — ДегӀастанара Дербент гӀалин цӀарах;
- Сихай
кхин а цӀераш[3].
Азербайджанехь а, Иранехь а Каспий-хӀордах хӀинца а олу Хазарин йа Мазендеранан (Иранан бердаца йолчу Мазендаран провинцехь дехачу изза цӀе лелочу къоман цӀарах).
Географин меттиг
бӀаьра нисйанКаспий-хӀорд бу Европа Азех къаьстачохь. Къилбаседера къилбехьа йолу йохалла 1200 километр гергга (36°34'—47°13' къ.-с. ш.), малхбузера малхбалехьа — 195 тӀиера 435 километр кхаччалц, йуккъера барам 310—320 километр (46°—56° м.-бал. д.) бу.
Физикин-географин хьолашца Каспий-хӀорд бекъало кхаа декъе — Къилбаседан хӀорд (25 % хӀордан майда), Йуккъера хӀорд (36 %), Къилбан хӀорд (39 %)[4]. Къилбаседан а, Йуккъера а хӀордан билламе доза ду Нохчийн гӀайренан — Тюб-Караган меран сизца, Йуккъера а, Къилбан а хӀодан — Чилов гӀайренан — Ган-Гулу меран сизца[5].
Бердйист
бӀаьра нисйан
Каспий-хӀордан гонахьара латтанах Каспий-хIордйист олу.
Каспий-хӀордан бердан аса йохалла 6500—6700 километр гергга, гӀайренашца — 7000 километр йу. Бердаш — дукхахдерш акъарийн а, шера а ду. Къилбаседе агӀора бердан сиз хедийна бу хин геннаш, Ийдалан хикхочен, а Уралан а гӀайренаш, бердаш лоха а, ишалш дина а ду, ткъа хин тӀехула дукхачу меттигехь хин бецаш йевлла йу. Малхбален агӀора алсама ду кир-маьӀдан бердаш, царна тӀелетта гӀум-аренаш а, ахгӀум-аренаш йу. Уггар хедийна бердаш — малбуза агӀора Апшеронан ахгӀайре йолчахь а, малхбален агӀора Кхазакхийн айма, Кхара-Богаз-Гол айма йолчохь а.
АхгӀайренаш
бӀаьра нисйанЯккхийра ахгӀайренаш:
- Аграханан ахгӀайре
- Апшеронан ахгӀайре, лаьтта Таркхой-хӀордан малхбуза бердаца Азербайджанан латтанаш тӀехь, къилбаседа-малхбален чеккхенгахь Йоккха Кавказа йу, цу тӀехь лаьтта Бакох а, Сумгаит а гӀаланаш.
- Бузачи
- Мангышлак, йу Каспий-хӀордан малхбален бердаца, Кхазакхстан лаьттанаш тӀехь, цу тӀехь Актау гӀала лаьтта.
- Мианкале
- Тюб-Караган
ГӀайренаш
бӀаьра нисйанКаспий-хӀордан тӀехь 50 гергга даккхийра а, йуккъера барамехь а гӀайренаш йу, церан шайолу майдан барам 350 квадратан километр гергга йу.
Уггар яккхийра гӀайренаш:
- Ӏашур-Ада
- ГӀарасу
- ГӀум
- Даш-Зиря
- Бёюк-Зиря
- Зенбиль
- Кюр-Даши
- Хере-Зиря
- Огурджале
- Сенги-Муган
- Тюлений
- Тюленийн гӀайренаш
- Нохчийн гӀайре
- Чигил
Айманаш
бӀаьра нисйанЯккхийра айманаш:
- Аграханан айма
- ГӀизларан айма
- Йелла Култук (хьалхалера цӀераш: Комсомолхо, Цесаревичан айма)
- Кайдак
- Мангышлакан
- Кхазакхийн
- Кендерли
- Туркменбаши (айма) (шира цӀе: Красноводскан)
- Туркмен (айма)
- Гызылагач (хилла Кировн цӀарах айма)
- Аштаркхан (айма)
- Хьасан-кули
- ГӀызлар
- Гиркан (хилла Астарабад)
- Энзели (хилла Пехлеви)
- Кхара-Богаз-Гол
Кхара-Богаз-Гол
бӀаьра нисйан
Малхбален бердаца бу дуьра Ӏам Кхара-Богаз-Гол, 1980 шо кхачале Каспий-хӀордаца готтачу хидоькъеца уьйр йолуш айма йара иза. 1980 шарахь дамба йина, Кхара-Богаз-Гол Каспий-хӀордах къастош, 1984 шарахь йина хи чекхдолуьйту гӀишло, цул тӀехьа Кхара-Богаз-Голан хин барам охьабаьлла масех метр. 1992 шарахь хидоькъе меттахоттийна, цу чухула хи дӀадоьду Каспий-хӀордачура Кхара-Богаз-Голе иза цигахь Ӏаьнаре доьрзу. ХӀора шарахь Каспий-хӀордачура Кхара-Богаз-Голчу догӀу 8—10 кубан километр хи (кхечу терахьашца — 25 кубан километр) а, 15 млн тонн гергга туьха а.
Каспий-хӀордан чукхета хиш
бӀаьра нисйан
Каспий-хӀордан чукхета 130 хи, царех 9 хин хикхоче дельтан кепара йу. Каспий-хӀордан чукхета даккхийра хиш — Ийдал, Терк, ГӀой-хи, Самур (Росси), Урал, Эмба (Кхазакхстан), Кура (Азербайджан), Атрек (Туркмени), Сефидруд (Иран). Уггар доккха Каспий-хӀордан чукхета хи — Идал, цуьнан шарахь охьадоьду хи 215—224 кубан километр ду. Идал, Урал, Терк, ГӀойсу, Эмба хиш шарахь Каспий-хӀорда чудоьду 88—90 % хи ло.
Каспий-хӀордан бассейн
бӀаьра нисйанБердаца йолу пачхьалкхаш
бӀаьра нисйан
Каспий-хӀордаца йолчу пачхьалкхийн Правительствошан йукъара экономикин конференцин хиллачу бартаца:
Каспий-хӀордан бердашца пхиъ пачхьалкх йу[6]:
- Кхазакхстан — къилбаседехь, къилбаседа-малхбалехь а, малхбалехь а, бердан сизан йохалла 2320 километр гергга йу
- Иран — къилбехь, бердан сизан йохалла —724 километр гергга йу
- Туркмени — къилба-малхбалехь, бердийн сизан йохалла 1200 километр гергга йу
- Росси — малхбузехь а, къилбаседа-малхбузехь а, бердан сизан йохалла 695 километр гергга
- Азербайджан — къилба-малхбузехь, бердан сизан йохалла 955 километр гергга[6]
Каспий-хӀордан бердашца йолу гӀаланаш
бӀаьра нисйан
Каспий-хӀордан тӀиера уггар йоккха гӀала-порт — Бакох, Азербайджанан коьрта гӀала, иза лаьтта Апшеронан ахгӀайренан къилбехьа, 2,5 млн стаг веха цигахь (2010). Азербайджанан хӀордан йистера кхин гӀаланаш — Сумгаит, Апшеронан ахгӀайренан къилбаседехьа йолу, Ленкорань, Азербайджанан къилбан дозанехь йолу. Апшеронан ахгӀайренан къилба-малхбалехь лаьтта маьхкдаьттадаккхархойн посёлок Нефт-Дашлари, гӀишлош лаьтта адамо йинчу гӀайренаш тӀехь, эстакадаш а, технологин майданаш тӀехь.
Красноводскан айман къилбаседан берд тӀехь лаьтта — туркменийн гӀала Туркменбаши, хилла Красноводск. Иштта бердаца йу Туркменин уггар йоккха курорт Аваза. Масех гӀала йу къилбан (Иранан) бердаца, царех уггар йоккханиг — Энзели. Каспий-хӀордан малхбален бердаца лаьтта кхазакхстанан гӀала-порт Акхтау, къилбаседехь Уралан хикхочехь 20 км хӀордан гена, лаьтта Атырау гӀала.
Российн бердашца йу гӀаланаш — Лагань, ХӀинжа-гӀала, Каспийск, Избербаш, Дагестански Огни уггар а къилбехьара Российн гӀала Дербент, порт Оля. Каспий-хӀордан портан гӀала лору кхин а Аштаркхне, амма иза Каспий-хӀордан бердаца йац, ткъа Ийдалан хикхочехь, 60 километр гена къилба бердан.
Физиографи
бӀаьра нисйан
Майдан барам, кӀоргалла, хин чухоам
бӀаьра нисйанКаспий-хӀордан майдан барам а, хин чухоам а дикка хийцало хин кӀоргаллин барам бахьанехь. Хин барам −26,75 м болуш майда барам хуьлу 371 000 квадратан километр гергга, хин чухоам — 78 648 кубан километр гергга[4], иза ду 44 % дуьненан Ӏаьмнийн хих. Каспий-хӀордан максимум кӀоргалла — Къилба-Каспий-хӀордан кӀогахь, 1025 метр хин тӀехулара буха кхаччалц. КӀоргаллин барамца Каспий-хӀорд Байкалал (1620 м) а, Танганьикал (1435 м) бен ца оьшу. Каспий-хӀордан батиграфин саттарца лерина кӀоргаллин йуккъера барам, 208 метр бу[7]. Делахь а Каспий-хӀордан къилбаседа агӀо гомха йу, уггар кӀоргачехь а 25 метрал сов ца долу, ткъа йуккъера барам — 4 метр бу.
Хин кӀоргаллин барам ловзар
бӀаьра нисйанКаспий-хӀордан хин кӀоргаллин барам чӀогӀа ловзуш бу. Таханлера Ӏильмано дийцарехь, тӀаьххьара кхаа эзар шарахь Каспий-хӀордан кӀоргаллин барам 15 метр хийцабелла. Археологин а, йозан бухан терхьашца билгалбаьккхина бу Каспий-хӀордан лакхара барам XIV бӀешераш долалуш[8]. Каспий-хӀорд гӀирсаца дуьстина а, цул тӀехьа ца хеддаш тергойина а йу 1837 шарахь дуьйна, оцу муьрехь уггар лакхара барам регистрации йина 1882 шарахь (−25,2 м), уггар лахара — 1977 шарахь (−29,0 м), 1978 шарера хин барам айабелла 1995 шо кхаччалц, −26,7 м кхаччалц, 1996 шарахь дуьйна охьадаларан тенденци йу[9]. Амма 2001 шарахь хӀордан барам йуха а тӀекхеташ бу, −26,3 м билгалон тӀекхаьчна. Каспий-хӀордан хи ловзаран бахьана Ӏилманчаша дузу климатан, геологин, антропогенан факторшца.
Хин температура
бӀаьра нисйанХӀокху декъан тӀехь тоьаш йац хьажоргаш хьосташна тӀе (хьажа лохуш хьехам). |
Хин температура йоьзна йу баккхийчу шораллин хийцамашца, дика къаьсташ бу Ӏаьн муьрехь, хӀордан къилбаседехь шан йистехь температура 0—0,5 °C йолуш къилбехахь 10—11 °C хийцало, амплитуда 10 °C гергга хуьлу. КӀоргалла 25 м кӀезга йолчу гомхачу меттигашкахь шеран амплитуда 25—26 °C кхочу. Малхбуза агӀора хин температурин йуккъера барам 1—2 °C лакхара бу малбалехьчул, ткъа хӀордан йуккъахь хин температура лакхара йу бердан йистехьчул 2—4 °C.
Анасизан аренан температурин структурин шеран циклан хийцайаларан амалшца билгалъяккха мегар ду кхоъ хенан мур лакхарчу шина метр чкъоьрехь. Октябрера март кхаччалц хин температура тӀекхета къилбе а, малхбале а агӀорахь, иза дика хаало Юккерчу Каспий-хӀорд тӀехь. Билгалъяккха мегар ду температуран градиенташ айина шиъ квазишораллин зона. Иза, хьалха, Къилбаседан а, Йуккъера а Каспий-хӀордан доза ду, шозлагӀа, Йуккъерачун а, Къилбан а ду. Шан йистехь, къилбаседан фронтан зонехь, температура февралехь — мартехь тӀекхета 0-5 °C, ткъа къилбан фронтан зонехь, Апшеронан сагӀан уллохь, 7-10 °C. Оцу муьрехь кӀезга шелдина ду Къилбан Каспий-хӀордан хиш, цара кхуллу квазистационаран хӀоъ.
Апрелехь — майхь температурийн минимум дехьайолу Йуккъерчу Каспий-хӀорде, иза доьзна ду хӀордан къилбаседан декъехь гомха хиш чехка дохдаларца. Бакъду, и хан йолалуш хӀордан къилбаседехь дукхах йолу йовхо ша башош йойу, амма майхь температура хьалайолу кхузахь 16—17 °C. Йуккъерчу декъехь, оццу хенахь, температура 13—15 °C хуьлу, ткъа къилбехь хьалайолу 17—18 °C. БӀаьстен хи дохдалар дӀанисдо анасизан градиенташ, температурийн башхалла бердайисташкахь а, хӀордан йукъахь а 0,5 °C сов ца йолу. ТӀехулара чкъор дохдала долало мартехь, цуо йохайо температураш хийцайаларан цхьалхалла кӀорге мел волу.
Июнехь — сентябрехь хаало тӀехуларчу чкъорехь температураш хийцайаларан анасизан цхьалхалла. Август бутт бу хи чӀогӀа дохлург, хин температура массанхьа а 24—26 °C хуьлу, ткъа къилбехь хьалайолу 28 °C. Августехь гомха айманаш чохь, масала, Красноводскан, 32 °C а кхочу.
Оцу хенахь хин температурин коьрта башхалла йу апвеллинг. Иза хаало хӀора шарахь Йуккъерчу Каспий-хӀордан малхбален бердаца, кӀеззиг чукхочу Къилба Каспий-хӀордачу а. Шийла кӀоргера хиш хьаладовлур бес-бесарчу кепара, бахьна — аьхка алсама долу къилбаседа-малхбузера мехаш. Оцу агӀорчу мохо тӀехулара довха хиш бердйистера дӀатотту, йуккъерчу чкъоьрера шийла хи тӀехуладолу. Апвеллинг йолало июнехь, амма уггар чӀогӀа йолу хан июлехь — августехь хуьлу. Иза бахьнехь, хин тӀехула температура (7—15 °C) охьайолу. Температуран анасизан градиенташ кхочу 2,3 °C хин тӀехула, 4,2 °C 20 м кӀоргехь. Апвеллинган кхерч тӀехь-тӀехьа дӀашерша июнехь 41—42° къ.-с. ш. сентябрехь 43—45° къ.-с. ш.. Аьхкенан апвеллинг чӀогӀа оьшу Каспий-хӀордана, цуо орамашкара хуьйцу кӀорга хи долчу акваторера динамикан процессаш.
Хица дерг
бӀаьра нисйанКаспий-хӀордан туьхан барам къасталуш бу Ӏапказачух. Яккхийра башхаллаш йу цхьайолчу меттигашкара туьха кхуллу ионийн концентрацийн, къаьсттина материкан тӀиера догӀу хиш уьйшдолчохь. Материкан хиш бахьнехь, хӀордан хин хуьлучу метаморфизацин процессо охьадоккху хӀордан хица долу туьхан йукъара хлоридаш, хьалабоккху карбонатийн, сульфатийн, кальцийн барам, уьш коьрта компоненташ йу чукхетачу хин химин хӀоттамехь.
Уггар а консервативан ионаш йу калий, натрий, хлор, магний. Уггар а кӀезиг консервативан — кальций а, гидрокарбонат-ион а. Каспий-хӀордачохь кальцийн а, магнийн а катионийн барам шозза гергга лакхара бу Азовн хӀордан чохьчулла а, ткъа сульфат-анион — кхузза.
Хин дуралла къаьсттина чӀогӀа хийцало хӀордан къилбаседан декъехь: Идалан а, Уралан а хикхочера 0,1 PSUн барам тӀиера Йуккъерчу Каспий-хӀордан 10—11 PSUн бараме кхаччалц. Гамхачу дуьрачу айманаш-култукаш чохь минерализаци хила таро йу 60—100 г/кг. Къилбаседа Каспий-хӀорд чохь ша боцучу муьрехь, апрелера ноябрь кхаччалц, хаало квазишораллехь лаьтта дураллин фронт. ХӀордан чукхетачу хиш бахьнехь, уггар йоккха тезалла хӀордан акваторехь хаало июнехь.
Къилбаседа Каспий-хӀордан дуралла кхолларехь доккха дакъа лоцу мохо. Йуккъерчу а, къилберчу а хӀордан декъехь дураллин башхалла йоккха йац. Дукха хьолахь иза йу 11,2—12,8 PSUн барам, къилбехьа алсама а йолуш. КӀоргаллехь дуралла кӀезиг айало (0,1—0,2 PSUн барам).
Дураллин барам чӀогӀа бозу хӀордан барамах а, материк тӀиера охьадогӀучу хин барамах а (вовшех дозуш ду ший а).
Хин бухара рельеф
бӀаьра нисйанКаспий-хӀордан къилбаседан декъан рельеф — гомха тулгӀенан аре йу банкашца а, аккумуляцин гӀайренашца а, йуккъера кӀоргалла 4—8 метр, максимум 25 метрал сов ца йолу. Мангышлакийн тархо къастабо Къилбаседа а, Йуккъера а Каспий-хӀорд. Йуккъера Каспий-хӀорд дикка кӀорга бу, масала Дербентан кӀаг 788 метр. Апшеронан тархо боькъу Йуккъера а, Къилбехьара а Каспий-хӀорд. Къилбехьара Каспий-хӀорд лору кӀоргачех, Къилба-Каспий-хӀордан кӀаг 1025 метр бу. Каспий-хӀордан шельфехь лахьорчийн гӀум йу, кӀоргачехь сацкъар бу бухабижина, цхьаццанхьа орамийн пород аш йу арайевлла.
Климат
бӀаьра нисйанХӀокху декъан тӀехь тоьаш йац хьажоргаш хьосташна тӀе (хьажа лохуш хьехам). |
Каспий-хӀордан климат къилбаседехь — континентан, йуккъерчу декъехь — барамера, къилбехахь — субтропикан йу. Ӏаьн муьрехь хӀаваан температуран йуккъера барам хийцало къилбаседехь −8…−10 тӀиера къилбехахь +8…+10 кхаччалц, аьхкан муьрехь — +24…+25 тӀиера +26…+27 кхаччалц. Температурин максимум +44 градус хилла малхбален бердаца.
Шеран йочанийн йуккъера барам 200 миллиметр бу, йекъачу малхбален декъехь 90—100 миллиметр, къилба-малхбузан субтропикан бердаца 1700 миллиметр. Каспий-хӀордан тӀехулара хи Ӏаьнаре дерзар — шарахь 1000 миллиметр гергга, уггар дукха Ӏаьнаре доьрзу Апшеронан ахгӀайрен уллохь а, Къилба Каспий-хӀордан малхбален агӀора а — шарахь 1400 миллиметр.
Мохан сихаллин йуккъера барам секундехь 3—7 метр, механ розехь алсама ду къилбаседан мехаш. Гуьйренан а, Ӏаьнан а беттанашкахь мох чӀагӀло, цуьнан сихалла секундехь 35—40 метре кхочу. Алсама мехаш хуьлу меттиг — Апшеронан ахгӀайре, ХӀинжа-гӀалин а, Дербентан а йисташ, цигахь хаайелла 11 метр лекха тулгӀе.
Хин эхарш
бӀаьра нисйанКаспий-хӀордан хин циркуляции йоьзна йу чудогӀучу хишшах а, мехашшах а. Дукхаха долу чудогӀа хи къилбаседера Каспий-хӀордах кхеташ хиларо къилбаседехьара хин эхарш хулуьйту. ЧӀогӀа долу къилбаседан хин эхаро дӀахьо Къилбаседа Каспий-хӀордан хи малхбузан бердан йистехула Апшеронан ахгӀайрен улло, цигахь хин эхар декъало шина генна, цхьаъ оцу бердаца дӀадоьду, важа Малхбуза Каспий-хӀордан агӀо доьду.
Дийнаташ а, ораматаш а
бӀаьра нисйанДийнаташ
бӀаьра нисйанКаспий-хӀордан дийнаташ 1809 кепара йу, царех 415 букъадаьӀахкъерш йу[4]. Каспий-хӀордан чохь хаабелла, дӀайазбина бу 101 кепара чӀара, оцу чохь гулбелла бу дуьненара дукхахболу иргӀунарш, ткъа иштта теза хин чӀерий, чабакх-чӀара, саза, судак. Каспий-хӀордан чохь деха кхин чӀерий а: карп, кефаль, килька, кутум, лещ, лосось, окунь, гӀазкхийн чӀара. Каспий-хӀордан чохь еха хӀордан ехашъерш — Каспий-хӀордан тюлень.
Ораматаш
бӀаьра нисйанКаспий-хӀордан а, цуьнан бердйистан а ораматаш 728 кепара йу. Ораматех Каспий-хӀордан чохь алсама йу хин бецаш — сина-баьццара, диатоман, цӀен, боьра, кхин а, зезагех — зостера а, руппия а. Флоран схьадалар дукхахдерг неогенан муьрера ду, амма цхьайолу ораматаш чуеана Каспий-хӀордан чу адамо хууш а, хӀордкеман буха тасайелла цахууш а.
Каспий-хӀордан истори
бӀаьра нисйан
Каспий-хӀорд кхоллабалар
бӀаьра нисйанКаспий-хӀорд Ӏапказан кхоллам болуш бу, цуьнан бух лаьтта Ӏапказан кепара лаьттан чкъоьрах. 13 млн шо хьалха кхолладелла Альпаш дӀакъастийра Сарматийн хӀорд Дуьненанйукъарчу хӀордах[11]. 3,4 — 1,8 млн шо хьалха (плиоцен) хилла Акчагылан хӀорд, цунах диснарш теллина Н. И. Андрусовс. Дуьххьара бакъаделлачу Понтин хӀордан меттигехь кхоллабелла Балаханан Ӏам (къилба Каспий хӀордан меттигехь)[12]. Акчагылан хӀордан эволюци хуьлий Апшеронан хӀорд кхоллало, цуо лоцу Ӏаьржа хӀорд а, Каспий-хӀорд а, Арал а, хьулйо Туркмени а, Идалан лахе а[13].
Хьалхарчу неоплейстоценехь Матуяма-Брюнес магнитан инверси кхочушйолу тюркянан регресси хиллачул тӀехьа (-150 тӀиера −200 м кхаччалц), хилла ширабакохан а, охьадоьдуш долу тӀехьабакохан (кӀоргалла 20 м гергга) а къевлина бассейнаш[14] (ок. 400 тыс. л. н.[15]). Йуккъерчу неоплейстоценехь хилла бассейнаш: урунджикан (-15 м гергга), хьалхара ширахазарийн (200 эзар шо хьалха[15]), йуккъера ширахазарийн (кӀоргалла 35-40 м гергга), тӀехьара ширахазарийн. ТӀехьарчу неоплейстоценехь хилла къевлина тӀехьара ширахазарийн бассейн (кӀоргалла −10 м гергга, 100 эзар шо хьалха[15]), иза кӀеззиг регресси хиллачул тӀехьа хийцайелла гирканан бассейнца[14]. Ателан регресси (-120 — −140 м) хиллачул тӀехьа, 17 эзар шо гергга хьалха йолайелла ширахвалынан трансгресси — + 50 м гергга (хилла Маныч-Керчан хидоькъе), иза сецна эльтонан регрессехь. Ширахвалынан II бассейн (кӀоргалла 50 м гергга) хийцайелла енотаевн регрессица (-45 тӀиера −110 м кхаччалц)[14]. 13,4—13,1 эзар шо гергга хьалха йолайелла ширахвалынан трансгресси (0 м)[16], иза хийцина голоценехь (9—7 эзар шо гергга хьалха[15]) мангышлакан регрессица (-50 тӀиера −90 м кхаччалц). КерлаКаспий-хӀордан бассейн йара дуьро (11-13 ‰), хи довха долуш, къевлина (кӀоргалла −19 м)[14].
Каспий-хӀордан антропологин а, оьздангаллин а истори
бӀаьра нисйанКаспий-хӀордан къилбан бердаца Хуто хьехахь карийначара (en:Huto and Kamarband Caves) тешалла до, кхузахь адам даьхна 75 эзар шо гергга хьалха а[17]. Дуьххьара Каспий-хӀорд а, цуьнан бердашца деха тайпанаш (массагеташ) а йаздина Геродота[18]. V—II бӀешераш вайн эрал хьалха Каспий-хӀордан бердашца баьхна сакийн тайпанаш. ТӀехьуо, прототюркаш охьахошучу муьрехь, вайн эран IV—V бӀешерашкахь кхузахь баьхна талышийн тайпанаш (талышаш). Ширачу иранан тептаршкахь дуьйцу, IX—X бӀешерашкахь Каспий-хӀорд чухула оьрсий лелар.
Каспий-хӀорд таллар
бӀаьра нисйан
Селевка I паччахьан омарца, грекийн наварх а, географ а волчу Македонхочо Патрокла 285—282 шерашкахь вайн эрал хьалхарчу муьрехь теллина Каспий-хӀорд[19]. Вайн хенахь Каспий-хӀорд тала болийна I Петра, цуьнан омарца 1714—1715 шерашкахь кхоьллира А. Бекович-Черкасски куьйгаллехь а волуш экспедици. 1720-гӀа шерашкахь гидрографин талламаш дӀабаьхьна фон Верден Карлан а, Ф. И. Соймоновн а экспедицеш, тӀехьуо — И. В. Токмачёва, М. И. Войновича, кхин а талламхоша. XIX бӀешо долалуш бердйистан инструментийн суьрташ даьхна И. Ф. Колодкина, XIX бӀешерашна йуккъахь — инструментийн географин суьрташ даьхна Н. А. Ивашинцевн куьйгаллица. 1866 шарахь дуйна 50 шо сов заманахь Каспий-хӀордан тӀехь Н. М. Книповичан куьйгаллица дӀабаьхьира экспедицийн талламаш гидрологехь а, гидробиологехь а. 1897 шарахь кхоьллина Аштаркханан Ӏилманан-талламан станци. Советан Ӏедалан дуьххьарлера итт шерашкахь Каспий-хӀордан чохь жигара дӀабаьхьира геологин талламаш И. М. Губкина а, кхин советийн геологаш а, дукхахдерг маьхкдаьтта лохуш, ткъа иштта хин баланс толлуш а, Каспий-хӀордан хи ловзар Ӏамош а талламаш.
Каспий-хӀорд бахаман караберзор
бӀаьра нисйанМехкдаьтта а, газ а яккхар
бӀаьра нисйан
Каспий-хӀордачохь дуккха а меттигашкахь доккху мехкдаьтта а, газ а. Каспий-хӀордачохь карийна мехкдаьттан ресурсаш 10 миллиард тонн гергга йу, мехкдаьттан а, газоконденсатан а ресурсаш цхьаьна 18—20 миллиард тонн мах хадийна.
Каспий-хӀордан тӀехь мехкдаьтта даккха долийна 1820 шарахь, Бакохан уллохь Апшеронан шельфехь дуьххьарлера мехка-даьттанан буру тоьхна. XIX бӀешеран шолгӀачу декъехь долийна промышленни барамехь мехкдаьтта даккха Апшеронан ахгӀайрен тӀехь, тӀаккха — кхечу меттигашкахь а.
1949 шарахь Нефт-Дашларихь дуьххьара мехкдаьтта даккха долийра Каспий-хӀорд бухара. Иштта, оцу шеран 24 августехь Каверочкин Михаилан бригадо буру туху болх болийра, оццу шеран 7 ноябрехь дукха сатийсина мехкдаьтта карийра[20].
Мехкдаьтта а, газ а яккхар доцуш, Каспий-хӀордан бердйистехь а, цуьнан шельфехь а доккху туьха, кир-маьӀда, тӀулг, гӀум, сацкъар-латта.
ХӀурдкеманаш лелар
бӀаьра нисйан
Каспий-хӀордачохь хӀурдкеманаш лелар даьржина ду. Каспий-хӀорд тӀехь болх беш ду бурам, масала, Бакох — Туркменбаши, Бакох — Акхтау, ХӀинжа-гӀала — Акхтау. Каспий-хӀордан Азовн хӀордаца кеманаш лела зӀе йу Ийдал, Дон, Ийдал-Донан татол чухула.
ЧӀара лацар а, хӀордан даар даккхар а
бӀаьра нисйанЧӀара лацар (иргӀунарш, чабакх-чӀара, саза, судак, килька), Ӏов яккхар, ткъа иштта тюленаш лацар. Каспий-хӀорд чохь дуьненахь лоцуш долу иргӀунаршах 90 процент лоцу. Промыслаш лацар доцуш, Каспий-хӀорд чохь даьржина иргӀунарш а, церан Ӏов а къайлаха яккхар.
Рекреацин ресурсаш
бӀаьра нисйанКаспий-хӀордйистан Ӏаламо шен гӀамаран пляжашца, минералан хишца, дарбанан сацкъаршца дика аьтту бо садаӀа а, дарба дан а. ТӀаккха а курортийн а, туристийн а индустри кхиарехь Каспий-хӀордйист къаьсттина оьшу Кавказан ӀаьржахӀордйистал. Цуьнца цхьаьна, тӀеххьарчу шерашкахь туристийн индустри жигара толуш йу Азербайджанан, Иранан, Туркменин, российн ДегӀастанан бердашца. Азербайджанехь жигара дебаш йу курортан зона Бакохан уллохь. ХӀинца Амбуранехь йина йу дуьненан тӀегӀан кепара курорт, кхин а цхьа хӀокху заманан туристийн комплекс еш йу Нардаран йуртан уллохь, дика девзаш ду Бильгях а, Загульба а уллохьарчу санаторешкахь садаӀар. Иштта кхуьуш йу курортан зона Набранехь, къилбаседа Азербайджанехь. Амма лакхара мехаш, сервисан лахара тӀегӀа, реклама ца хилар бахьанехь цигахь кхечу пачхьалкхашкара туристаш бац. Туркменехь туристийн индустри кхиаран новкъарлойо ехха ханна къевлина хиларан политико, Иранехь — шариӀато ца магадо.
Экологин баланаш
бӀаьра нисйанТЬаркхойн-хӀордан экологин баланаш боьзна бу континентан шельф тӀехь мехкдаьтта доккхуш а, иза дӀахьуш а хи бехдарца, боьха хиш Идал чура а, кхечу хиш чура а Каспий-хӀорд чукхетарца, бердашца йолчу гӀаланашкахь дахар хиларца, ткъа иштта Каспий-хӀордан кӀоргаллин барам айалуш цхьайолу объекташ буха ягӀарца. Акхараллица лоьцу иргӀунарш а, церан Ӏов а, йаьржина браконьералло иргӀунаршан барам лагӀбо, тӀаккха доза хӀоттодезаш хуьлу уьш лецарна а, экспортна а.
Каспий-хӀордан бакъонан статус
бӀаьра нисйанССРС йоьхначул тӀехьа Каспий-хӀорд ехачу хенахь бан а бара, хӀинца а бу гонахьара пачхьалкхийн барт ца хуьлуш шен хьокъехь. Къуьйсург шельфан ресурсаш — мехкдаьтта а, газ а, иштта биологин ресурсаш а. Еххачу хенахь дийцарш хилира цуьнан статусах лаьцна Каспий-хӀорд гуонахьарчу пачхьалкхашна йукъахь — Азербайджано, Кхазакхстано, Туркменино хӀорд бекъа бахара йуккъерчу сизца, Ирано — нисса пхеа декъе бекъа бахара.
Каспий-хӀордан коьртаниг физико-географин хьал ду, иза къевлина континентан йукъара хи ду, Дуьненан Ӏапказца Ӏаламан зӀе йац цуьнан. Цуьндела, Каспий-хӀордан автоматаца дало ца деза дуьненайукъара хӀордан бакъон низам а, кхетам а, масала, 1982 шеран хӀордан бакъон ВКЪКХ конвенци. Цуьндела, Каспий-хӀордан бакъо йац кхетам бало, «меттиган хӀорд», «къаьсттина экономикин зона», «континентан шельф», кхин дӀа а.
ХӀинца лелашйолу Каспий-хӀордан бакъо хӀоттийна 1921 а, 1940 а шерийн советан-иранан бартаца. Цара таро ло хӀурдкеманашна хӀордан шайолчу акваторехь паргӀат лела, паргӀат чӀара лаца иттмилан къоман чӀара лоцу зона йоцучохь, цуьнан акваторехь хӀордкеманаш лела ца магадо Каспий-хӀордаца йоцучу пачхьалкхийн байракх кӀелахь.
Каспий-хӀордан бакъонан статусах барт баран дийцарш хӀинци а деш ду.
Каспий-хӀордан бухан дакъанаш дар цуьнан недраш лелорхьама
бӀаьра нисйанРоссийн Федерацино недраш лело шен бакъо хиларна (1998 ш. 6 июль, цуьнан 13 майхь 2002 шеран Протокол) барт бина Кхазакхстанца Каспий-хӀордан къилбаседа декъан бух бекъа, Азербайджанца дозанца болу бух бекъа (2002 шеран 23 сентябрь), ткъа иштта кхаа агӀора российн-азербайджанан-кхазакхстанан барт дозанаш вовшахкхета меттигах лаьцна (2003 шеран 14 май), оцу барташца билгалъйаьхна дозанан сизан географин координаташ.
Каспий-хӀордан Ӏалам лардаран Гуранчуьра Конвенци
бӀаьра нисйан2003 ш. 4 ноябрехь Тегеранехь (Иран) пхеа Каспий-хӀордаца йолчу пачхьалкхийн Азербайджанан Республикин, Исламан Республикин Иранан, Республикин Кхазакхстанан, Российн Федерацин, Туркменин векалш куьг йаздира Каспий-хӀордан Ӏалам лардаран Гуранчуьра Конвенцин кӀелахь.
Конвенцин Ӏалашо йу «Каспий-хӀордан Ӏалам бехдарх лардар, оцу йукъадогӀу, Ӏалашдар, меттахоттор, цхьана эшшара а, хьекъалца а цуьнан биологин ресурсаш лелор». Конвенци лелаш йу 2006 шеран 12 августехь дуьйна.
Кхерамазаллин баланаш
бӀаьра нисйанСтратегин план хӀотторан гӀуллакхан а, дозанца гергарло лелоран Ассоциацин а (Москва) куьйгалхочо хиллачу, российн политикин эксперт хиллачу Собянин Александра лорура, Каспий-хӀорд тӀиера кхерамазалла а, хӀорд цхьанниге а дола ца баккхийтар российн флот чӀогӀа ца хилахь лелалур дац аьлла.
Цуо SalamNews хаамин агентствон ша йеллачу интервьюх элира: «Экаме терза а, тӀом ца хилар а хулийла дац нагахь цхьана пачхьалкхан ницкъ сов ца хилахь — иза Росси йу. Муьлхха агӀора кхечу пачхьалкхийн флотили Каспий-хӀордан флотилин аьттехьаяро дохор ду и терза а, чӀагӀлур йу тӀом хиларан таро а. Иштта Ӏалашо цкъачунна кхочушъеш йу — [Российн] Каспий-хӀордан флотилин ницкъ кхечу 4 пачхьалкханчул сов бу»[21].
Дуьненан энергетикан йукъахь хӀокху регионан маьӀна айалуш ду, цуьнан тӀехьло йу хӀокху регионан ницкъийн балансан арахьара ницкъаш Ӏаткъам беш хилар, царна йукъахь йу АЦШ, Ций, ЕС. Каспий-хӀордан Ӏаламан ресурсашна геополитикин хьашто хилар шуьйрачу диапазонан глобалан ловзархоша кхайкхам бо Российн къоман хьашташна.
Энергетикехь а, дуьнан кхерамазаллехь а IТУ ЭЛШ эксперт волчу Симонов Александран Каспий-хӀордан йукъаметтиг дӀакхехьаран институтан йеллачу интервьюхь элира: «Каспий-хӀордан ресурсийн потенциал чӀогӀа факт йу глобалан кхерамазаллин»[22].
Каспий-хӀордан регион йу экономикин а, геополитикин а хьаштошан хьирчина уьйриг. Каспий-хӀордан статусах дерг дерзоран а, цуьнца цхьаьна догӀу Ӏаламан ресурсех а (иза регинера пачхьалкхийн къоман хьаштош йукъа догӀу) билгало ца хилар доцуш, хӀокху регионан глобалан масштабехь керла маьӀна хили.
Цуьнца цхьаьна тӀаьххьара роль йац материкан энергетикан кхерамазаллин Ӏаткъам беш болу хӀокху регионан потенциал. Йоккха хьашто йу Европин пачхьалкхийн а, Цийн а хӀокху регионера мехкдаьттан а, газан а, цуьнца цхьаьна шеко йу Европин углеводородаш латторан маршрутах а, «Ямал — Европа» газан биргӀа а, хӀинцале чӀогӀа йоккха конкуренци йина (Трансадриатикан газан биргӀа) хӀокху регионан йухкучарна а, транзит ечарна а.
Иштта, регионера пачхьалкхаш шайн ницкъаш цхьанатохахь цаьрга максимум пайда баккхалур бу хӀоьттинчу хьолах. Нагахь массара а, йа цхьайолчу пачхьалкхаша шайн лулахойн хьашташка йуха а ца хьожуш къаьстина политика лело бартбой, жамӀ даккха хала хир ду, хӀунда аьлча цуьнца хин болу пайдех доккхаха долу дакъа кхочур ду кхечу ловзархошна[22].
Хьовса иштта
бӀаьра нисйанБилгалдахарш
бӀаьра нисйан- ↑ Каспийское море // Большая советская энциклопедия. — М, 1969—1978.
- ↑ Resolution of conference «Climate and Water Balance Changes in the Caspian Region» (October 2010)
- ↑ Имена Каспия
- ↑ 1 2 3 Azerbaijan — Каспийское Море Архивйина 2018-02-03 — Wayback Machine
- ↑ Особенности недропользования на территории Республики Калмыкия / Сангаджиев М. М. — М.-Берлин: Директ-Медиа, 2015.
- ↑ 1 2 Межправительственная экономическая конференция Прикаспийских государств — Астрахань 2008 год. Архивйина 2014-03-02 — Wayback Machine
- ↑ Реферат Гидрологические аспекты проблемы уровня Каспия
- ↑ Пачкалов А. В. Трансгрессия Каспийского моря и история золотоордынских городов в Северном Прикаспии // Восток — Запад: Диалог культур и цивилизаций Евразии. Вып. 8. Казань, 2007. С. 171—180
- ↑ Изменения уровня Каспийского моря
- ↑ А. А. Соколов. История развития гидрографической сети СССР // Гидрография СССР. — Гидрометеоиздат, 1952.
- ↑ История Чёрного моря
- ↑ Краткая история Каспийского бассейна
- ↑ Вишняцкий Л. Б. Этапы формирования геоэкологических ареалов как среды обитания и путей миграции архантропов в нижнем и среднем плейстоцене Кавказа и Восточной Европы, 2012. Архивйина 2018-10-24 — Wayback Machine
- ↑ 1 2 3 4 Янина Т. А. Неоплейстоцен Понто-Каспия: биостратиграфия, палеогеография, корреляция / Часть II. Палеогеография / 4. Бассейны Понто-Каспия в неоплейстоцене / 4.5. Закономерности в развитии неоплейстоценовых бассейнов Понто-Каспия (общие черты и различия)
- ↑ 1 2 3 4 Свиточ А. А. Всемирный потоп и великая хвалынская трансгрессия Каспия // Природа, № 1, 2006 г.
- ↑ Древний человек Понто-Каспия Архивйина 2019-09-20 — Wayback Machine
- ↑ The Search Engine that Does at InfoWeb.net
- ↑ История (Геродот), 1:203
- ↑ seleucus1
- ↑ Росгидромет
- ↑ Александр Собянин: «Мир на Каспии не может быть нарушен в угоду реваншистским планам»
- ↑ 1 2 Александр Симонов. Каспийский регион представляет собой сосредоточение весьма запутанного клубка как экономических, так и геополитических интересов. Институт каспийского сотрудничества (2014 шеран 8 сентябрь). Архивйина 2014-11-29 — Wayback Machine
Литература
бӀаьра нисйан- Карелин Г. С. Путешествия Григория Силыча Карелина по Каспийскому морю. — Зап. Русского географического общества. — 1883. — Т. 10. — 497 с.
- Филиппов Н. М. Об изменении уровня Каспийского моря. — Зап. Русского географического общества. — 1890. — 112 с.
- Шлямин Б. А. Каспийское море. — М.: Географгиз, 1954. — 128 с.: ил.
Хьажоргаш
бӀаьра нисйан
- Структура берегов и острова Архивйина 2017-07-24 — Wayback Machine
- Литосфера Каспийского моря
- Каспийское море в книге: А. Д. Добровольский, Б. С. Залогин. Моря СССР. Изд-во Моск. ун-та, 1982.
- Зарина Габиева. Правовой статус Каспия Архивйина 2007-03-23 — Wayback Machine
- В. Н. Михайлов, Г. И. Рычагов, Е. С. Повалишникова, «Являются ли недавний подъём уровня Каспийского моря и его последствия природной катастрофой?» Архивйина 2006-10-01 — Wayback Machine