Википеди

Чартой

Чартой — нохчийн тайпанех цхьа тайпа, Нохчмахкахойн тукхаман йукъара. Чокаев Катис дийцарехь Чартой тайпа цхьанне тукхум йукъа ца догӀу[1]. Тайпанан векалийн яьхна ДНК-тесташ гойту уьш J2 а, R1b а гаплотобанера хилар[2].

Къена тайпа
Чартой
Кхин цӀерш Чертой
Этноиерархи
Раса Кавказан
Тукхам нохчмахкахой
Йукъара хаамаш
Мотт нохчийн меттан нохчмахкахойн лер
Дин • дин
• ислам (суннизм)
Къам нохчий
Таханлера дӀасакхалхар
 Росси: хууш дац
     Нохчийчоь: хууш дац
     ДегӀаста: хууш дац
     ГӀалгӀайчоь: хууш дац
Хьалхалера дӀасакхалхар

Къилбаседа Кавказ:

• шира. мохк Нохч-Мохк
Викилармин логотип Викиларми чохь медиафайлаш

Географи

Тайпанан йуьрт лору Чартой-йурт йа Чартали (Гуьржийчоь). Амма Нохчийчохь а йу меттигаш тайпанан цӀарах тера, масала, Нохч-КӀиелан къилбехьара кӀотар Чарода (саьлнаш) йа Нохч-КӀиелан йист Чарадойн овла.

1849 шеран гурралца Жалкх хин тӀехь лаьттина Чертойн эвла.

Дийцарехь, Гуьмсе йиллина XVII бӀешо долалуш акъарийн латташ тӀе Гуьмс-хин герга охьабаьхкинчу Чартойша[3].

Топонимаш

  • Чарода - Нохч-КӀиелан къилбехьара кӀотар.
  • Чарадойн овла - Нохч-КӀиелан йист.
  • Чарадойн кешнаш ду Нохч-КӀиелан чохь.
  • Нохч-КӀиелан къилба-малхбузехь лаьтта Чарад-корта.
  • Нохчийн акъарийн тӀехь Мескар-Эвлан къилбаседехьа, Жалкхан аьтту бердаца бу Чартой-Барз[4].
  • Ӏаларан къилбехьа, ХӀуо бассара Ӏинан кӀоштехь ду Чартойн кешнаш.

Схьабовлар

А.Д.Вагаповс а, Р.П.Ахмадовс а Чартойн тайпанан цӀе йаьлла лору ломан Гуьржийчоьнан Пшавиера топоним-ойконимах Чарталих. ЦӀеран билггала долу маьӀна ца даккхало. Хила тарло, дош кхолларан бух кхузахь Ча (че) — акхаро, -р, -та, -ли — нохчийн маттахь алсама йолу суффиксаш. Иштта суффикс -л гуьржийн маттахь а йу. Ча тотеман дийнат хилла хьалхарчу заманахь. Цигара схьа, ала мегар ду, Чартали — Чартойн тайпанан даймохк бу, ткъа кхин а гуьржийн фамилин Чарталишвилин а. Тамашийна ду цхьаьана Черточо, НГӀАССР Совет министровхь йолу Нохч-ГӀалгӀайн гуманитаран Ӏилманийн институтан хиллачу белхалочун Сиражуддин Чингисханович Эльмурзаевн дийцар, шен ворхӀалгӀачу ден цӀе Григорий а хилла, иза керста гуьржий а хилла бохуш долу[5].

А.Сулеймановн хетарехь Чарадой – этноним йу йуста мегаш йолу, ДегӀастанара чародойшца.

Талламхоша боху тайпанаш чIантий а, чартой а хьалха хӀинцалерачу къилбаседа ломан Гуьржийчохь йолчу ЧIантио а, Чартали а эвланашкахь баьхначу вайнахах бух болуш ду[6].

Дайшкара деана дийцаршкахь, тайпанаш Чертой, Ялхой, Бийтарой схьадевлла XVII бӀешарахь кхаа вешех – Ялхох, Битрох, Чертох. Церан дай а, уьш а баьхна Нажи-Йуьртан кӀоштарчу Гилнахь, ткъа кхин а хьалха баьхна Гуьржийчоьнан дозанашца.

Баржар

Тайпанан векалш беха меттигаш: Бена-Йурт, БердакӀел, Галне, Гуьмсе, Доьлаке, Къеди-Йурт, Илсхан-Йурт, Ишоре, Лаха Невре, Мескар-Эвла, Нойбера, Цоци-Эвла, ЧӀулга-Йурт, Шела, Ӏаларой-Эвла, Ӏелин-Йурт, кхин а[3].

Бекъабалар

Чартой бекъало некъешка: Аьстмар некьи, Гакин некъе (J2), Гойн некъе, Зокин некъе, Исмайлан некъе, Кешкарой, Суьнтаран некъе, ТӀалтӀин некъе, ЧӀугин некъе

ГӀарабевлла Чартой

  • Ахтаханов, Руслан Абуевич (1953 шеран 14 мартехь — 2011 шеран 15 ноябрехь) — нохчийн поэт, Россин йаздархойн Союзан декъашхо, Боровик Артеман цӀарахчу премин лауреат, Современни гуманитарни академин проректор.
  • Кишиева Хеда - Кунта-Хьаьжа Кишиевн нана, Дадагов ХӀибин йоӀ хилла, зийарат ду Эртанахь (Хьаьжи йурт) Веданан кӀоштахь.
  • Мамакаев, Ӏаьрби Шамсуддинович (1918–1958) — нохчийн йаздархо. Вина Теркан кӀоштан Лаха-Неврехь. Дуьххьара байташ зорба тоьхна 1934 шарахь. 1940 шарахь арайаьлла дуьххьарлера сборник поэтан – «Теркан тулгӀенаш». МамакаевгӀеран схьадовлар Гильнера ду, Сунтар-некъех бу уьш, дукхах болу Сунтар некъе беха Гуьмсеь а, Лаха-Неврехь а.
  • Мациев Ахьмат — нохчийн Ӏилманча, хьехархо, нохчийн йозан бухбиллинчарах цхьаъ, 50 сов Ӏилманийн белхан автор, Филологин Ӏилманийн кандидат[7].
  • Мичиган Эски — 1851 шарахь дуьйна имам Шемалан Мичиган гуонан наиб[8][9]. Схьавалар Теркйисттера ду. Цигара кхелхина Нойбера. 1857 шеран июлехь каравахна паччахьан бӀаьччаллийна. Ваха БоргӀане охьахаийна, дӀавоьллина БӀачи-Йуртахь.
  • ХӀовка — 1824-1825 шерашкахь Нохчийчоьнан имам, цӀера Гермчигара хилла.
  • Хасханов, Руслан Самадович — художник.
  • Чартойн Сунтар — император Александр Ӏ-чун гӀарулера эпсар[10].
  • Эльмурзаев, Сераждин Чингисханович (1911-1974) — филолог а, историк а, ворхӀ том йолчу «Нохчийн фольклоран» автор.


  • Мичиган Эски
    Мичиган Эски
  •  
    Мамакаев Ӏаьрби
  •  
    Ахтаханов Руслан
  •  
    Хасханов Руслан

Билгалдахарш

  1. ↑ К ВОПРОСУ ОБ «ОТДЕЛЬНЫХ» И «ПРИШЛЫХ» ТАЙПАХ В СОЦИАЛЬНОЙ СТРУКТУ РЕ ТРАДИЦИОННОГО ОБЩЕСТ ВА ЧЕЧНИ
  2. ↑ https://www.familytreedna.com/public/chechen-noahcho/default.aspx?section=yresults
  3. ↑ 1 2 Сулейманов А. Топонимия Чечни. Грозный: ГУП «Книжное издательство», 2006
  4. ↑ А. А. Головлёв * НЕКОТОРЫЕ БИОЛОГИЧЕСКИЕ И ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ ТЕРМИНЫ И ТОПОНИМЫ НА ЧЕЧЕНСКОМ ЯЗЫКЕ 2007 год
  5. ↑ Вестник Академии наук Чеченской Республики, No 2 (15), 2011 — C. 192
  6. ↑ «Мы — единый народ» Джамбулат Сулейманов (Болатойха Джамболат)
  7. ↑ Головлёв, 2007, с. 279.
  8. ↑ Далхан Хожаев. Чеченцы в Русско-Кавказской войне. Издательство «СЕДА» 1998 ISBN 5-85973-012-8. С. 176
  9. ↑ Эски - бывший наиб имама Шамиля
  10. ↑ Князья Турловы

Литература

  ХӀара  Нохчийчоьх лаьцна чекхбаккханза йаззам бу. Хьоьга, йоза тодина, нисдина, гӀо далур ду проектана.


  ХӀара чекхбаккханза йаззам бу. Хьоьга, йоза тодина, нисдина, гӀо далур ду проектана.
ХӀара дехар ду, хьай аьтту балахь хийца йоза билгала долучуьнца.
Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=Чартой&oldid=10442633»