Википеди

Курчалой

Курчалой — Нохчмахкахойн тукхуман нохчийн шира тайпа. Тайпанан мохк — Курчала. Еллачу ДНК тесташа гойту Курчалой J2 а, R1a гаплотобанера хилар, амма дукхах берш J2 тобанера бу. Курчалой, ЦӀонтарой, Аьрсаной цхьаьна дех схьабевлла[1].

Къена тайпа
Курчалой
Шатаев Мохьмад
Шатаев Мохьмад
Кхин цӀерш Куршалой
Этноиерархи
Раса кавказан
Тукхам нохчмахкахой
Йукъара хаамаш
Дин • дин
• ислам (суннизм)
Къам нохчий
Таханлера дӀасакхалхар
 Росси: хууш дац
Нохчийчоь: хууш дац
ДегӀаста: хууш дац
Хьалхалера дӀасакхалхар

Къилбаседа Кавказ:

• ист. мохк Нохч-Мохк

Географи нисйе бӀаьра

 
ТӀелипан дукъ, Попийн тӀе

Нохчийчохь кхоъ эвла йу Курчала цӀе йолуш, Гумс эркан аьтту бердаца Ширдий-Мохкана къилбехьа, ЦӀоьнтаран къилбаседа-малхбузехьа, ЭгӀашбетан малхбалехьа[2].

Курчалан йукъайогӀу: Ботака кӀотар, Лакха Курчала, Лаха Курчала[3], Хизар ваьхна кӀотар, Элжархан кӀотар[4].

Топонимаш нисйе бӀаьра

  • Курчалойн кешнаш – Соьлжан аьтту бердашца, Гихан хикхочен гена доццуш лаьтта дӀатесна кешнаш[5].
  • Курчалойн йукъ – Курчалара куп[6].
  • Курш-пхьатӀи – Барснахан а, Эзин а йукъара саьлнаш. Хьалхарчу декъо Куршалой дош дагадоуьйту. Куруш хьалха хилла долу тӀепаза дайна къам[7].
  • Курчалой-ГӀала - Курчалойн кӀоштан йукъ, лаьтта Хумг хин тӀехь, Гуьме-дукъ иа, Эртинан-дукъ а йукъахь[6].

Беха меттигаш нисйе бӀаьра

Курчалой беха меттигаш: Бена-Йурт[8], БердакӀел[9], Жима АтагӀа[10], Курчалой-ГӀала[6], Лаха Невре, Макане[11], Нойбоьра[12], Шела[13], Ӏалхан-Йурт[14].

Тайпа декъадалар нисйе бӀаьра

Курчалой бекъало некъешка-гарашка: Алмакхой-гар, КӀайчхой-гар, Байсалан-некъе, Батайн-некъе, Гасканан-некъе, ГIоли-некъе, Дади-некъе, Кажин-некъе, Обурган-некъе, Сувби-некъе, Хьазбиган-некъе, ЦIуькин-некъе, Шахьболтан-некъе, Iелин-некъе[2]

Силсил нисйе бӀаьра

Курчалойн силсил: Кушул — Курчалхан — Хьанбилхан — ЧӀабалхан — ЧӀайхан — Чергисхан — Бегал — Оку — Товла — Майла (МаьӀиг) — Товболат — Темболат — Тимирболат — Берса (XVI бӀешарахь Нохчийчохь ислам дин дендинарг ) — ТӀурло — Ӏаббас — МохьмадӀела — МуртазӀела — Айдамир — Эдалгир — Баду[2]…

Берсин кхин а кӀант хилла Аьрсамик, цуьнан тӀаьхьенаш: Ильяс – Нурбахьад - Ӏали-Хаьжа – Мачу – Бекмарза – Хьамий – Исраил – Солт-Ахьмат – Султан (Ӏабдул-Паттахь) – Нохчо – Берс.

МуртазӀелин кӀант хилла Ӏамар-Ӏела, ткъа цуьнан тӀаьхьенаш: Ӏаьмир-молла – Мустап-Шайх – Ибрахим-хьаьжа (1844 - 1937 шераш) – Хьамид – Нажмудди – Ризван.

Истори нисйе бӀаьра

 
Куьрчалахь бӀов

Курчалой лору Сайд-Ӏали Шамин тӀаьхьенах волу, Нашах йиллиначу, Фахрутдинах схьабевлла. Ткъа Кушул Нашхара схьаваьлла.

Легенда йу, Нашхара Кушул кхелхина сецна Куьрчалахь Йуьртачоь олучу меттигехь. Цуьнан кхоъ кӀант хилла: ШаӀа, ТӀелип, Курчалхан. ШаӀех Зандакъой бевлла, ТӀелипах – Билтой, ткъа Курчалханах – Курчалой.

Алмакх эвла йиллина курчалойша а, чунгаройша а[15].

Этимологи нисйе бӀаьра

А.В.Твердыйс билгалдоккху, этнониман этимологи кегайелла хилар, цунна хета, цуьнан бух тӀехь жӀайхойн куруш – «ахча», «бахам» хилар, ткъа цунах схьайаьлла вайнехан этноним – Курчалой[16].

К.З.Чокаевс йоьхку и цӀе туьркийн Кырчейли – Азербайджанера меттиг[17].

Ӏ.Д.Вагаповс а, Р.П.Ахмадовс а боху, Куьрчала йоьзна йу туркойн дашах «Кырджалы» - аренийн бахархой, «кырджа» – жима аре йу («кыр» – аре), цигара схьа ду бессарабийн «кирджали» – талорхо, болгарийн «кърджали», сербин-хорватийн «крджалиja», румынийн «кирджали» – волавелла леларг[18].

ГӀараваьлла волу нохчийн Ӏилманчо Сулейманов Ахьмада дийцарехь, Гендарганой схьабевлла кхаа вешех: Гундалх, Гундаргенах, Нижалх. Церан йиша Курчала хилла[19].

ГӀарабевлла тайпанан нах нисйе бӀаьра

  • Берса-Шайх (Дуча) (вина XVI бӀешо чекхдолуш Курчалахь, велла XVII бӀешарахь) — Нохчийчуьра дуьххьарчех суьпа стаг[20][21].
  • Ахьмадукъ-Хьаьжа Батукаев — Берс-шайхан тӀаьхьенах хилла. Шайх — Накъшбанди. Зийарат ШаӀми-Йуьртахь ду[22].
  • Мусп-Шайх — гӀараваьлла Ӏелам стаг, ИбрахӀим-Хьаьжин да. Зийарат Веданан кӀоштарчу Курчалахь ду[23].
  • ИбрахӀим-Хьаьжа (Мусп-Шайхан кӀант). Шайх — Накъшбанди[24].
  • Шелара ТIелхиг — имам Шемалан Шелан гуонан а, Йоккхачу Нохчийчоьнан а наиб[25]. Мудир, йаккхий тоьпийн декъан хьаькам. 1859 ш. паччахьан эскаре дехьаваьлла. Имам Шемалан кӀентан Джемал эд-Динан стунда. ДӀавоьллина Шелахь. ТӀаьхьенаш йеха Шелахь а, ЧӀулга-Йуьртахь а.
  • Булун Ботакх — имам Шемалан эскаран къеда. 1858 шарахь къона Ботакха Ичкерин гуонан хьаькам хӀоттийна[25].
  • Жанин Бук — имам Шемалан наиб Курчалахь[25].
  • Нурадиев, ИбрахӀим Олхазурович — инарла, схьавалар Лаха Неврера, веха ЧӀулга-Йуртахь.
  • Шатаев Мохьмад — нохчийн, советски, пачхьалкхан, йукъараллин гӀуллакххо.

Галерей нисйе бӀаьра

  •  
    ТӀелипан дукъ, Попийн тӀе
  •  
    Силсил чурта, Ведан кӀошт, Куьрчалахь йуьрт кешнаш
  •  
    Шелара ТIелхиг наиб
  •  
    Ибрахьим-Хьаж Хьамид (1846-1919 гг.)

Билгалдахарш нисйе бӀаьра

  1. ↑ Chechen-Noahcho DNA Project - Y-DNA Classic Chart : [англ.].
  2. ↑ 1 2 3 Сулейманов, 1997, с. 286.
  3. ↑ Сулейманов, 1997, с. 287.
  4. ↑ Сулейманов, 1997, с. 289.
  5. ↑ Сулейманов, 1997, с. 537.
  6. ↑ 1 2 3 Сулейманов, 1997, с. 496.
  7. ↑ Сулейманов, 1997, с. 119.
  8. ↑ Сулейманов, 1997, с. 554.
  9. ↑ Сулейманов, 1997, с. 482.
  10. ↑ Сулейманов, 1997, с. 445.
  11. ↑ Сулейманов, 1997, с. 569.
  12. ↑ Сулейманов, 1997, с. 510.
  13. ↑ Сулейманов, 1997, с. 487.
  14. ↑ Сулейманов, 1997, с. 457.
  15. ↑ Сулейманов, 1997, с. 334.
  16. ↑ Твердый А.В., Топонимический словарь Северного Кавказа, Ч. 1, 2. Краснодар, 2006
  17. ↑ Чокаев К.3. Географические названия Чечено-Ингушетии. Архив ЧИИИСФ, ф. 1, оп. 1, д. 16.
  18. ↑ Вагапов А.Д., Ахмадов Р.П. Названия тэйпов восточной Чечни Лингвофилософия, 2010.
  19. ↑ Сулейманов, 1997, с. 321.
  20. ↑ Ахмадов Я. З., 2009, с. 167.
  21. ↑ Сулейманов, 1997, с. 658.
  22. ↑ Сулейманов, 1997, с. 664.
  23. ↑ Сулейманов, 1997, с. 663.
  24. ↑ Сулейманов, 1997, с. 660.
  25. ↑ 1 2 3 Далхан Хожаев. Чеченцы в Русско-Кавказской войне. Архивйина 2014-12-22 — Wayback Machine Издательство «СЕДА» 1998 ISBN 5-85973-012-8

Хьажоргаш нисйе бӀаьра

Кто они, курчалойцы?

Литература нисйе бӀаьра

Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=Курчалой&oldid=10105457»