Зандакъой
За́ндакъой (оьрс. За́ндакой[1], За́ндхой) — нохчийн уггаре даккхийчех цхьа тайпа, юкъадогӀу нохчмахкахойн а, Ӏовхойн[2] а тукхумашна. Тайпанан юрт лору Зандакъ[3] эвла. Зандакъой бу шина гаплотобанашна юкъахь - J1 а, J2 а[4].
| Къена тайпа | |
| Зандакъой | |
|---|---|
 Ӏовхойн махкара Зандакъой | |
| Кхин цӀерш | ЗантӀхой, Зандхой |
| Этноиерархи | |
| Раса | кавказан |
| Тукхам | Ӏовхой а, нохчмахкахой а |
| Йукъара хаамаш | |
| Мотт | Ӏовхойн а, нохчмахкахойн а нохчийн меттан меттадакъош |
| Дин | ислам (суннизм) |
| Къам | нохчий |
| Таханлера дӀасакхалхар | |
|
 ДегӀаста: хууш дац |
|
| Хьалхалера дӀасакхалхар | |
| • шира. мохк Нохч-Мохк, Ӏовх | |
Географи
бӀаьра нисйанТайпанан йуьртан Зандакъан доза ду малхбузехьа Билтаца, ткъа вукха агӀонашкахь ДегӀастанца, лаьтта аьтту бердаца Ивги[5] хин. Зандакъа чуйогӀа эвланаш: Байтаркхе[5], Беза Ӏин[6], Гильна[5], Даьттаха[5], Симсир[5], Татай-кӀотар[5], Чеччал юх[5], Шамалкх Ӏин[6].
Тайпанах евлла топонимаш
бӀаьра нисйан- ХӀХ бӀешарахь Гумс хин аьтту бердаца Зандакъ эвла яра[7].
- ХӀХ бӀешарахь Гиха а, Валарг-хи хишшан юкъахь Зандакъа эвла яра, бахархой дӀакхелхина оьрсийн гӀопашна уллехьа я Ӏаьржа лаьмнашка[7].
- ГӀаптий-Отар (Мичуринан поселок Хаси-Эвлан кӀошт) кхоьллина Зандакъойх ваьллачу ГӀаптийс[8].
- Ӏелин-Юртара Теркан дукъан къилбаседа басех Зандакъойн басе олу[9].
- ГӀачалкха эвлахь ю Зандакъойн куп[10].
- Занкъ-кӀажа – Зандакъан малхбуза йисттехь[11].
- Зандакъ гӀо некъ – Кешен-Эвлара малхбузехьа араболу, дежийлаш[12].
- Зандакъан ирзу – Хьорсанан къилбаседа-малхбузера ирзу[13].
- Боной, ЗӀогой, Пхьарчхой, ЦӀонтарой тайпанашца цхьаьна Зандакъойша йиллина Боони-Юрт[14].
Къилбаседа Кавказехула охьаховшар
бӀаьра нисйанЗандакъой беха аренийн эвланаш: Бена-Юрт, БердакӀел, БӀачи-Юрт, Галне, Гребенски, Гуьмсе, Девкар-Эвла, Доьлаке, Дубовски, Иласхан-Юрт, Лакха Невре, Макане, Макан-КӀотар, НогӀамирзин-Юрт, Устрада-ГӀала, Чечана, ЧӀаьнти-Юрт, ЧӀулга-Юрт, Энгал-Юрт, Аьчка-ХитӀе, Ӏелин-Юрт.
Этимологи
бӀаьра нисйанНохчийн талламча-мохк’Ӏаморхо, хьехархо, халкъан поэт волу А. С. Сулеймановс, ялайо масех халкъан эпистемологин цӀераш. Цаьрца тайпанан цӀе а, йуьртан цӀе а яьлла дешнех «сан дакъа». «...Шиъ ваша талла веана хӀинца Зандакъа йолчу. Шорта экха карийна царна цигахь. Дукха хӀонцӀ эцна. Воккхах волчу вашас аьлла: «Сан дакъа хьур ду кхузара дIа, со дийна дIа ца воьдуш. Со кхуззахь ваха соцур ву!». Кхин а цуо ялайо шиъ вариант, амма билгалдоккху, Зандакъа цӀе схьаяларх дийцарш масех ду, массо а цхьаьна а ца догӀу, башха тешаме а дац олий. 1. Занхой + дукъ = зан дукъ. 2. Сандаха я зандаха – гӀажарийн маттахь хаьржина (тӀемалой), зийна (тӀемалой)[1].
Кхин а ю варианташ:
Гуьржийн историка Г.З.Анчабадзес шен «Вайнах» цӀе йолчу белха тӀехь дуьйцу, Къилбаседа Кавказехь уггаре шира пачхьалкхан кхоллам, кхоллабелла болу меттигерчу этносан бух тӀехь (хетарехь, адыгийн), лору Синдикъа (вайн эрал V-ӀV бӀешераш хьалха), тӀаккха а, хила тарло, иза тайпанийн цхьаьнакхетар пачхьалкхан сипташца[15]. Тарло Зандакъой оцу тайпанийн цхьаьнакхетарх бисинарш хила а. Нохчийн Ӏилманча-лингвисто А.Д. Вагаповс а, Р.П. Ахмадовс а Зандакъан этимологи схьаялар, тера лору, тюркийн «сандыкъ // сандукъ» - «тӀорказ, Шина ломан йукъара ага»[16].
Оцу тайпана цӀераш, географин Ӏилманийн доктора Э.М. Мурзаевс дийцарехь, сих-сиха хаало географин номенклатурехь, дуста кхаз. «сандык-тау, сандык-тас» - «ша лаьтта нийса бохь болу боккха лам, ира баххьаш а доцуш». Кузнецки Алатаун цхьаьна ломана шен сиптах Сундук аьлла цӀе кхаьчна. ГӀиргӀазойчоьхь бу лам Сандык «тӀорказ», ткъа Эвенкехь кхоъ лам бу Авса цӀе йолуш, эвенкийн маттахь авса «тӀорказ» ду[17]. Оцу могӀанера хила тардолийта Ӏ.Д. Вагаповс а, Р.П. Ахмадовс а нохчийн Ичкерера топонимаш Зандакъ-лам а, Зандакъ-аре а.
Истори
бӀаьра нисйанШира дийцарша боху, Нашхара Кушул кхелхина сецна Куьрчалахь Юьртачоь цӀе йолчу меттигехь. Цуьнан кхоъ кӀант вара: ШаӀа, ТӀелип, Курчалхан. ШаӀех Зандакой бевлла, ТӀелипах – Билтой, ткъа Курчалханах – Курчалой. ШаӀас йиллина Зандакъа юрт. Курчалахь хӀинци а ю меттиг ШаӀин гу цӀе йолуш.
Кавказан тӀом болуш тайпано агӀо лецира Шемалан Кавказан Имаматан, тайпанан наха дакъа лецира дуккха а тӀемашкахь Имаматан агӀора. Оцу заманахь тайпанан нахах гӀараваьлла вара ГӀеза-Хьаьжа, воккха авлияъ, иза вара нохчийн синан Ӏу.
1944 шеран февралехь нохчий а, гӀалгӀай а мехках баьхна, Нохч-ГӀалгӀайн АССР дӀаяьккхича Зандакъан цӀе хийцира Дагбаш аьлла, кхуза ховшийра бахал улара дегӀастанхой. Нохч-ГӀалгӀайн АССР меттахӀоттийча йуьртан цӀе юхаерзийра.
2003 шо чекхдолуш декабрехь юьртахь токхамаша зулам дира, дохийра 50 гергга цӀа.
Некъий
бӀаьра нисйанЗандакъой бекъало некъешка: Аьрзин некъе (я ХагIашан некъе), Бе-некъе (я Бацойн-некъе), ГIадалан некъе, ГIовтакъин некъе, ГӀурмин некъе (J1, J2), Даки-некъе (J1), ЗагӀш некъе (J2), КӀорнийн некъе, КӀохцала некъе, Лен некъе, Ментиган некъе[1].
ГӀарабевлла зандакъой
бӀаьра нисйан- Фахьрудин-ӀабдулхӀади Ӏабдулкъадыр ДегӀастани. Техникин Ӏилманийн доктор, профессор, Урданин академик[18].
- Алдамов, Ӏелбаг-Хьаьжа (1850 — 9 март 1878) — 1877 шеран Нохчийчура а, ДегӀастанара а гӀаттаман тхьамда.
- ГӀеза-Хьаьжа Зандакъойн (Беза Хьаьжа) — гӀараваьлла Къилбаседа Кавказан динан а, политикин а гӀуллакххо. Авлияъ – Накшбандин тӀарикъат. Мохьмадал ЯрагӀин мурд а, цуьнан некъ дӀакхаьхьнарг а ву. ГӀеза-Хьаьжа кхелхина хьаьждаран новкъахь. Зиярат ду Нажи-Йуьртан кӀоштарчу Симсирахь.
- Осмаев, Ӏусман — Нохчийн Республикин Ӏуналла даран палатан куьйгалхо, НР юьртабахаман министр, ССКП, ВЛКСМ обкоман декъашхо, Ленинан орденан а, Белхан ЦӀиен байракхан орденан а кавалер.
- Абдул-Муслимов Мусан Юсупович — ДКСМ паргӀата кепара охьатохарех латаран.
- Осмаев Мовла Камилович — хилла Нохчийн Республикин оьздангаллин министр, экономикин Ӏилманийн кандидат, НР сийлахь гражданин. Вина 1955 шеран 15 августехь. ДоттагӀаллин орденан кавалер.
- Хьесамак-Молла вина 1833 шарахь Зандакъахь. ГӀеза-Хьаьжин гергара стаг. Авлияъ – Накшбандин тӀарикъат. Умалт-Хьаьжин мурд, цуо шейх вина 1873 шарахь. Масийтта меттиге кхелхина сецна ЧӀулга-Юртахь, цигахь маьждиг доьгӀна. 1882 шарахь Хьесамак-Молла кхелхина. ДӀаверзийна ЧӀулга-Юртахь[19]. Цигахь еха цуьнан тӀаьхье а, цуьнан цӀарах урам а ду юьртахь[20]
- Ӏабдул-Вахьаб Хьаьжа (Ӏапи) – вина 1859 шарахь ЧӀаьнти-Юртахь, кхелхина 1902 шарахь, авлияъ (Накшбанди), ваьхна Девкар-Эвлахь. Ӏабдул-Вахьаб Докка-шейхан шича ву. Дешна Ӏусман-Хьаьжин хьуьжрехь Лаха Неврехь, цул тӀаьхьа шен устаз лаьцна Умалт-шейх (Мате) Ӏалларара. 1881 шарахь хьаьжа дихкина[21].
- Ӏабдул-Решед (Решед) Бена-Юртара вина Тараман доьзалехь. Авлияъ – Накшбандин тӀарикъат. Дешна Шаамаев Мохьмад-Молла волчолхь. Цуьнан устаз Абу Салам хилла. Ӏалхан-Юрта кхелхина, цигахь хаьржина къеда. Велла хьалха - 35 шо долуш. ДӀавоьллина шен устазан уллехь Ӏалхан-Юртахь[22].
Билгалдахарш
бӀаьра нисйан- ↑ 1 2 3 Сулейманов, 2006, с. 342.
- ↑ Сулейманов, 2006, с. 397.
- ↑ Ахмадов Ш., 2002, с. 215.
- ↑ https://www.familytreedna.com/public/chechen-noahcho/default.aspx?section=yresults
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Сулейманов, 1997, с. 328.
- ↑ 1 2 Сулейманов, 1997, с. 330.
- ↑ 1 2 Берже А.П. «Чечня и чеченцы», Тифлис, 1859.
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 334.
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 553.
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 352.
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 329.
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 360.
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 413.
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 371.
- ↑ Анчабадзе Г.З. ВАЙНАХИ / Ред. Н.В. Гелашвили. — Тбилиси, 2001.
- ↑ А.Д. Вагапов, Р.П. Ахмадов. Названия тэйпов Восточной Чечни. Журнал «Рефлексия» №3 май-июнь 2010 г.
- ↑ Мурзаев Э. М. Очерки топонимики / Институт географии АН СССР; Оформление художника В. П. Логинова. — М.: Мысль, 1974.
- ↑ Усман Осмаев — «Чечня: голоса времен»
- ↑ Адам Духаев — «Плеяда шейхов из Надтеречья», Лаха-Невре, 1997 г., стр.39-41
- ↑ http://rubrikator.org/russia/znamenskoe-posts/366832.
- ↑ Адам Духаев — «Плеяда шейхов из Надтеречья», Лаха-Невре, 1997 г., стр.43-45
- ↑ Адам Духаев — «Плеяда шейхов из Надтеречья», Лаха-Невре, 1997 г., стр.51-54
Литература
бӀаьра нисйан- Жайнаш
- Сулейманов А. С. Топонимия Чечни. — Грозный: ГУП "Книжное издательство", 2006. — 711 с. — 5000 экз. — ISBN 598896002-2.
- Сулейманов А. С. Топонимия Чечни. — Нальчик: «Эль-Фа», 1997. — 682 с. — 1000 экз. — ISBN 5-88195-263-4.
- Герейханов Г. П. Угрозы национальной безопасности России на Северном Кавказе : (Этноконфессиональный аспект) : монография. — Москва: Граница, 2004. — 179 с. — ISBN 5-94691-100-7.
- Чечня и Ингушетия в XVIII — начале XIX века. (Очерки социально-экономического развития и общественно-политического устройства Чечни и Ингушетии в XVIII — начале XIX века). Монография / Научн. ред. А. Д. Яндаров, рецензент М. М. Ибрагимов. — Академия наук Чеченской Республики. Чеченский государственный университет. НИИ гуманитарных наук Чеченской Республики. — Элиста: АПП «Джангар», 2002. — 528 с. — ISBN 5-94587-072-3.