ЧӀаьнтий

ЧӀаьнтий — нохчийн шира тайпа, J1 гаплотобанера тайпа ду. ЧӀаьнташа а, Зумсойша а, Тумсойша а шаьш кхаа вешийн тӀаьхье лору.

Шира тайпа
ЧӀаьнтий
ЧІаьнтий тайпан векал. 19-гІа бІешарахь
Этноиерархи
Раса	кавказан
Йукъара хаамаш
Мотт	чӀаьнтийн диалект
Дин	ислам (суннизм)
Къам	нохчий
Таханлера дӀасакхалхар
Росси: хууш дац  Нохчийчоь: хууш дац  ГӀалгӀайчоь: хууш дац  Гуьржийчоь: хууш дац  ДегӀаста: хууш дац
Хьалхалера дӀасакхалхар
Къилбаседа Кавказ: • шира. мохк ЧӀаьнта (ЧӀаьнтийн мохк)

Шайн синмехаллин эвла ЧӀаьнташа лору Итон-Кхаьлла, хӀунда аьлчи оцу эвлан меттигехь хилла шира шиъ ЧӀаьнтийн эвла Шулкаг а, Пхакхоча а. Пхакхоча ЧӀаьнтан йукъ хилла. А.Сулеймановс «ЧӀаьнтий» дешан маьӀна иштта даладо – «чӀогӀа антий» олий.

Географи

ЧӀаьнтий мохк бу хӀинцалерачу Нохчийчоьнан Итон-Кхаьллан кӀоштехь, ЧӀантий-эркан а, Доьрахойн-эркан а бассейнехь. Доьрахойн-эркан хьост ду Кхаъ-Куьртий олучу меттигехь, охьадоьду къилба-малхбузера къилбаседа-малхбалехьа, кхета ЧӀаьнтийн Органах.

ЧӀаьнтан доза ду: къилбехахь - Хьачараца, малхбалехь - Шикъараца, къилбаседехь - Зумсаца, ЧӀиннахца, малхбузехь - Дишница.

Тайпанан лам бу ЧӀаьнтийн лам. ЧӀаьнтийн лам бахбелла ЧӀаьнта-Орган аьтту ген Доьрахойн эркан аьрру бердаца, малхбуза агӀора. Пайда эцара даьхний дажош, йол хьокхуш ЧӀаьнтан берриг бахархоша.

ЧӀаьнтан эвланаш

ЧӀаьнтан йукъахь йу эвланаш: Басара Доьра, Бобаш-ГутӀа, Борза хьалха, Бургул-Бийра, БӀаз-Кхелли, Гоьргача-ара, Гелин эвла, ГӀач-Кхелли, ГӀул-Кхелли, Дакна-Ара, Данкхелли, Дийхьа Доьра, Доьра, ДоьрхӀа, Дурзули, Жиелие, ЖӀараш-Йистие, ЗагӀаг эвла, Заза-Мерка, Итт-Куьллишка, Иэт-Кхелли, Йоховчу гути, КӀахий эвла, КӀел-ЦӀуьника, КӀогура-Доьра, Лакха Кхуокхада, Лаха Кхуокхада, Марашка, Мух-Мерка, ПхьаттӀа, Сакъаш ден гу, СелитӀа, Сехьа-Доьра, Тас гутӀа, Точин эвла, ТӀал-Кхелли, ТӀера-ЦӀуьника, УргӀала, Хаз-Кхелли, Хатта-эркие, Хьелди, Хуча-ара, Хьиерах, Хьуьрика, Цовханан корта, ЦӀагие, ЦӀамада (тера цӀе йолуш эвла ДегӀастанахь а йу), ЦӀанара, ЦӀег-гутӀа, ЦӀуьника, Чаначу, ЧӀагӀие, Шула, Йуккъерчу ЦӀамада, Юьрда-ара, Ӏахин гутӀа.

Мехкара шира эвла йу Доьра, шена йукъахь КӀел ЦӀуьника, ТӀера ЦӀуьника, ЦӀагӀие, Дийхьа Доьра, Сехьа Доьра (Басара Доьра, КӀогура Доьра) йолу.

Топонимаш

• ЧӀаьнта – БуланхитӀан къилбаседа йисттера меттиг.
• ЧӀаьнта-Йурт – Теркайисттера эвла.
• ЧӀаьнти эвла – ХӀХ бӀешарахь ГӀойтӀа хин лакхенашкахь хилла эвла, бахархой оьрсийн эскарша кхалхийна Гелен-ГӀойтӀа.
• ЧӀаьнта-Орга - оцу хинан бердашца ехачу заманахь ЧӀаьнташа коьрта роль ловзийна йукъараллин дахарехь. Иштта бен кхета ца ло оцу меттигера Органах ЧӀаьнта-Орга алар.
• ЧӀаьнтийн пхоннашта – Кирин къилба-малхбузера Кири ломан басе.
• ЧӀантио - Гуьржийчура (ЦӀов-Тушетера) эвла ю, тарло ЧӀаьнтий оцу эвлара схьабевлла хила.
• ЧӀента атагӀа – Орган аьрру бердан тӀиера Уш-Кхеллин къилбехьара меттиг. Хьалха лаьттинчу кӀотаран цӀе.

Истори

Тайпа хьахадо 1621 шеран документехь: «гӀумкийн а, мержойн а, шотойн а, чӀаьнтийн а, гӀалгӀайн а, мулкъойн а, кхин шортта ломан мехканийн нах кийча бу цхьаьна НогӀийн нахана дуьхьала бовла», «гӀо доьху Теркан тӀийрачу оьрсийн воеводашка».

Я.З.Ахмадовн белхашкахь хаам бо, теркан воеводас 1651 шарахь дӀахаийтина: «ЧӀаьнтийн, ЧӀинхойн, Зумсойн, Вашандаройн тайпанаш барт а бина шотойца цхьаьна» Теркан гӀалин аманаташ белла церан куьйга кӀелахь хилар къобалдеш.

Императоран омарца арахоьцучу, 1859 шеран сентябрь беттан № 9 йолчу тӀеман гуламехь, чулацаман иссалгӀачу жайнахь (том ӀХ) яздо: «Нохчийн къоман йукъадогӀу бухара цхьа мотт буьйцу, Кавказан а, Ӏаьндийн а даккъийн къилбаседа агӀон тӀехь тӀеман хийцамашка а, оьрсийн герзан аьттонга а хьаьжжина Российца хӀинца а тайп-тайпана йукъаметтигаш йолу, хӀинца Шемалан Ӏедал дохийначул тӀаьхьа дерриг а Кавказера оьрсийн мехкаш тӀехь Российн куьйгакӀела даьхкина тайпанаш: Шотой беха Орган Ӏинан лакхенашкахь, 15000 са, оцу тайпано 1858 шарахь къобалдина Российн Ӏедал (Шотой, ЧӀаьнтий, Зумсой, кхин а тайпанаш)».

Культан меттигаш

ЧӀаьнтахь цӀуйн динан культан меттигаш йу: СелитӀа, ЦӀуьника, Хуча-ара, ЧӀагӀие, ЦӀамада, ЦӀег-гутӀа, Йуьрда-ара, Гоьргача-ара, ЦӀовхьанан корта, Сакъаш ден гу, ЖӀараш йистие, Ӏо ховчу гутӀи, Хатта эркие, кхин а.

Тайпа декъадалар

ЧӀаьнтий бекъало гарашка: Борза-гар (J1), ГӀулккхаьллой, Пхьадухарой, Тичахой, Хьелдахой, Иди, Хаси-гар (J1), Эжи.

Гараш а. некъеш а: итон-кхаллой, тазбичи, цӀамдой, пхъадгӀурой, кхокхадой, тасгутӀахой, данкхелой, хъелдий, гугӀалатхой, итт-куъллишкхой, цӀуникхой, хазкхеллихой, иэт-кхеллихой, доьрахой, тӀалкхеллой, соьсанхой, хьурикхой, шулхой, хьирехой, бобашгутӀахой, пхъаттархой; муртаз-гар, музаг- гар, борз-гар, бахъмад-гар, кушани-гар, бачикх-гар, щихали-гар, ибакх-гар, кандаг-гар.

ГӀарабевлла тайпанан нах

• Исаев, Ӏела Абубакарович (вина 1964 шо) — российн пачхьалкхан гӀуллакххо; Российн Федерацин 2-гӀа классан боккъала волу пачхьалкхан хьехамча, экономикийн Ӏилманийн доктор. Нохчийн Республикин финансийн министр.
• Мохьаммад-шайх – Накшбандин тӀарикъатера шайх. Кхелхина 1910 шарахь. Зийарат Итон-Кхаьллан кӀоштера Хьелди-юртахь ду.
• ЧӀаьнтийн Алдам – ЧӀаьнтийн тайпанан наиб.
• ЧӀаьнтийн Хьамзат – Итон-Кхеллин вахархо, имам Шемалан наиб. 1858 шарахь гӀевттинчу ЧӀаьнташца кхийсарш йолуш чов йича каравахар паччахьан эскаршна.
• Ханпаша Нурадилов — Советски Союзан турпалхо. Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀеман декъашхо. Цо хӀаллаквира пулемётаца 900 сов немцойн салти, 7 пулеметан ларар, схьалецира 14 мостагӀан салти.
• Мохьмад Узуев — лакхара сержант, Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀеман декъашхо, 6-гӀа Орловски ЦӀен байракхан гӀашлойн дивизин 333-гӀа гӀашлойн полкан дешеран взводан командиран когаметтаниг, Российн турпалхо (1996 шарахь, веллачултӀехь).
• Ахьмад Сулейманов — нохчийн Ӏилманча, кавказйовзархо, хьехархо, поэт, художник, музыкант. Вевзаш ву цо язйина Нохчийн а, ГӀалгӀайн а мехкан топонимех а, тайпанех а лаьцна книгаш бахьнехь. Цунна елира Нохч-ГӀалгӀайн Республикин Халкъан поэтан цӀе. Иза вара Нохчийчоьнан пачхьалкхан совгӀатан лауреат, Нохчийчоьнан а, СССР а яздархойн Союзийн декъашхо.

Беха меттигаш

ЧӀаьнтий беха меттигаш: Бена-Йурт, ВаларгтӀе, Махьмад-ХитӀе, Горагорск, Гребенски, ГӀойтӀа, Девкар-Эвла, Доьлаке, Зонах, Дуй-Йурт, Гал-ГӀала, Котар-Йурт, Лакха Невре, Пхьарчхошка, Маьлхбик, Новр-ГӀала, Нурадилово, Олхазар-КӀотар, Соьлже, Хьач-ХитIе, Эна-Хишка, ТӀехьа-Марта, Хаси-Эвл, Хьалха-Марта, Хаьмбин-Ирзе, ЧӀаьнти-Йурт, Шелковски, Аки-Йурт, Ӏалхан-ГӀала.

Литература

• Сулейманов А. С. Топонимия Чечни. — Нальчик: «Эль-Фа», 1997. — 682 с. — 1000 экз. — ISBN 5-88195-263-4.
• Л. М. Гарсаев, А. М. Гарасаев,Т. С. Шаипова, М. М. Гарсаева. Этническое общество ЧӀаьнти: топонимия, ветви (гары), генеалогия и миграция горных ч1аьнтийцев на плоскость Чечни во второй половине XIX в. : сборник статей. — Владикавказ: ИПЦ СОИГСИ ВНЦ РАН и РСО-А, 2014. — Вып. VI. — ISBN 978-5-91480-203-2.
• Натаев С.А. К истории общества ЧIаьнта/ЧIаьнтий. — Грозный: Чеченский государственный университет, 2017. — № 4 (8). — С. 144-146. — ISSN 2587-9626.