Соьлжа-ГӀала
Соьлжа-ГӀала (оьрс. Гро́зный — цӀе тиллина Соьлжа эрках (нох. Соьлжа) + гӀала) — Российн къилбехьара Къилбаседа Кавказан гӀала, Нохчийн Республикин коьрта шахьар. Республикин маьӀна долу гӀала, кӀоштан чу ца йогӀу, кхуллу гӀалин гуо Соьлжа-ГӀала. Российн тӀемлойн сийн гӀала (2015 шеран 6 апрелехь дуьйна).
| ГӀала | |||||
| Соьлжа-ГӀала | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| оьрс. Грозный | |||||
 | |||||
|
|||||
| 43°19′ къ. ш. 45°42′ м. д.HGЯO | |||||
| Пачхьалкх |
 Росси |
||||
| Регион | Нохчийчоь | ||||
| ГӀалин гуо | Соьлжа-ГӀала | ||||
| Йукъара йекъайалар | 4 кӀошт, 1 поселок, 1 йурт | ||||
| ГӀалин корта ГӀалин мэр |
Ибрагим Салманович Закриев, Хизриев, Заур Хайдарович, Кадыров, Хас-Магомед Шахмомедович[1][2][…] | ||||
| Истори а, географи а | |||||
| Йиллина | 1818 | ||||
| Хьалхара цӀерш |
1818-1869 — Грозная, 1869-1997 — Грозный, 1997-2000 — Джохар |
||||
| Майда | 324,16[3] км² | ||||
| Центран локхалла | 130 м | ||||
| Сахьтан аса | UTC+3 | ||||
| Бахархой | |||||
| Бахархой | ↗305 911[4] стаг (2020) | ||||
| Луьсталла | 943,7 стаг/км² | ||||
| Къаьмнийн хӀоттам |
нохчий (93,7%), оьрсий (3,30%), гӀумкий (0,51%), гӀалгӀай (0,37%), жӀай (0,26%) (2010)[5] |
||||
| Динан хӀоттам |
бусалбанаш-суннийш, православин керстанаш |
||||
| Официалан мотт | нохчийн | ||||
| Идентификаторан терахьаш | |||||
| Телефонан код | +7 8712 | ||||
| Поштан индексаш | 364000-364099 | ||||
| ОКАТО | 96 401 | ||||
| Кхин | |||||
| СовгӀаташ |
 , ТӀемлойн сийн гӀала |
||||
| grozmer.ru | |||||
| Картин тӀехь | |||||
 
.svg)
|
|||||
![Байракх[d]](/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Flag_of_Grozny_(Chechnya).svg)
.svg)
Лаьтта Соьлжа эркан шинне а берд тӀехь. Къилбаседа Кавказан уггаре йаккхийчехь цхьа гӀала: шолгӀа меттиг майданца а, кхоалгӀа — бахархошца (↗305 911[4] стаг 2020 шарахь, иза хуьлу республикин бахархойх 20,69 %).
Этимологи
бӀаьра нисйан
ГӀалин оьрсийн меттара цӀе:
- 1818 — 1869 шеран 30 декабрь (керлачу рузманца — 1870 шеран 11 январь) — гӀап Грозная[6]
- 1869 шеран 30 декабрь — гӀала Грозный
- Нохчийн маттахь: «Соьлжа-ГӀала» (Соьлжа эрк + гӀала)[7]
- 1998—1999 шерашкахь къобал йанза йолу Нохчийн Республика Ичкерин гӀалин терго латтош йолу администрацис, хийцира Соьлжа-ГӀалин цӀе Джохар-ГӀала Нохчийн Республика Ичкерин Президентан Дудаев Джохаран сийнна.
2000 шарахь къамелаш долийра тӀамо кӀезиг йохийна Гуьмсе коьрта шахьар дӀайахьа йеза аьлла, Нохчийчоьнан коьрто Кадыров Ахьмада дӀахьедира, Нохчийчоьнан коьрта шахьар Соьлжа-ГӀала йуьсур йу аьлла. Цуо дийцарехь, «Нохчийчоьнан йерриг истори уьйр йолуш йу Соьлжа-ГӀалица, цундела иза дехьайаккха мегар дац». 2005 шарахь нохчийн парламенто кховдийра Соьлжа-ГӀалин цӀе кхелхинчу президентан Кадыров Ахьмад-Хьаьжин цӀарах Ахьмад-ГӀала аьлла хийца. Иза тӀе ца ийцира Кадыров Рамзана[8][9][10].
Истори
бӀаьра нисйанКъилбаседа Кавказера гӀазакхийн сурхойн урхаллийн баьччан сацамца, 1818 шарахь «Крепость Грозная»[11] аьлла йиллина хилла йолу гӀопах Нохчийчоьнан коьрта гӀала хилира. ГӀаскхийн а, кхечу меттанашкахь «Грозный» олуш йара Нохчийн коьрта гӀала, амма нохчийн маттахь «Соьлжа-ГӀала» олура, Соьлжа хин тӀехь йиллина хилар бахьна долуш. ГӀап йогӀар бахьан, Нохчийчоь гӀода йукъера лоцуш, лаьмнех аренаш хада йеш, Нохчий кхера бан дара. Грозный гӀап йуьгӀира, хӀаллак йина Кули-Йурт, Алхан-Чу, Жима-Чечана, Соьлже лаьттинчохь. Боккха Кавказан тӀом чаьккха баьлча 1870 шарахь цунна йелла гӀалийн статус. Хьалхар тӀом чеккха баьллачулла тӀаьхьа Ичкерин паччахь Яндарбиев Зелимханс, Ичкерин хьалхар паччахьан безаман «Жовхар-гӀала» (оьрс. город Джохар) аьлла, цӀе хийцира. 2005 шарахь Нохчийчохь гӀаскхаш хоттийна[12] долу Ӏедалан парламенто дийцаре диллира гӀалийна цӀе Ахьмад-гӀaла тилла ният хилар, амма Кадыров Ахьмат-Хьаьжин кӀант Рамзанс иза тӀе ца лецира.[13]
ГӀап
бӀаьра нисйанГӀап йиллина 1818 шеран июнь бетта 22 чохь, хӀаллак йина Кули-Йурт, Алхан-Чу, Жима-Чечан, Соьлже лаьттинчохь.[14] ГӀопан хаьржина меттиг йара ХьангӀала Ӏинан уллехь. ГӀап йогӀар бахьна дара, нохчий ХьангӀала Ӏинехула аренга долу ков къовлар. 5 эзар. гӀаскхийн сурхочо 4 баттахь йуьгӀира гӀап. И меттиг йара, Къилбаседа Кавказехь уггаре чолхе хьал лаьтташ, цуьндела тиллина йу гӀопан цӀе «Грозная» — буьрса. Ткъа г1алан статус йелча, г1алан ц1е "Грозный" аьлла тиллира. ГӀопан куц: нийса йалхкӀов, гондхьа 20 гӀулч шуьйра харш. йалхкӀовн хӀора маьӀаг чӀагӀо йара, шайна таьхьа лаьтташ йаккхий тоьпаш йолуш.
- 1825 шарахь гӀап чохь сурхойн декхарш кхочуш деш вара Тенгинскийн дошлойн тобан лахар эпсар Михаил Лермонтов.
- 1850 шеран октябрь баттахь гӀопе веар 32 шо долу Российн Империн гӀента дайн тӀаьхьeнах волу Александр Николаевич. Иза варан сийна гӀопехь дуьгӀийра «ЦӀе кеш».
-
ГӀопан кеш -
Грозная ГIап -
Грозная ГӀап, Соьлжа хи -
Соьлжа-ГӀала
ГӀала
бӀаьра нисйан-
Соьлжа-ГӀала-сити -
-
-
Къаьмнаш
бӀаьра нисйанГӀаскхийн Ӏедало 2002 шарахь нахбагар барехь биначу белхашца биргалла даьккхина:
| Къам | Терахь, стаг | % |
|---|---|---|
| нохчий | 201 562 | 95,7 |
| оьрсий | 5 295 | 2,5 |
| гӀалгӀай | 2 129 | 1,0 |
| гӀажарий | 270 | 0,1 |
| эрмалой | 189 | 0,1 |
| гӀумкий | 158 | 0,1 |
| суьйлий | 110 | 0,1 |
| украинаш | 92 | 0,1 |
| ногӀий | 4 | 0,1 |
| Берриге | 210 720 | 100 |
Бахархой
бӀаьра нисйан| Бахархойн дукхалла | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1897[15] | 1913[16] | 1923[16] | 1926[15] | 1931[17] | 1939[18] | 1956[19] |
| 16 000 | ↗35 800 | ↗49 200 | ↗97 000 | ↗148 915 | ↗172 448 | ↗226 000 |
| 1959[20] | 1962[16] | 1967[16] | 1970[21] | 1973[16] | 1975[22] | 1976[23] |
| ↗242 068 | ↗280 000 | ↗331 000 | ↗341 259 | ↗363 000 | ↗368 000 | →368 000 |
| 1979[24] | 1982[25] | 1985[26] | 1986[23] | 1987[27] | 1989[28] | 1990[29] |
| ↗375 326 | ↗384 000 | ↗390 000 | ↗392 000 | ↗404 000 | ↘399 688 | ↘399 000 |
| 1991[23] | 1992[23] | 1993[23] | 1996[26] | 2002[30] | 2003[16] | 2004[31] |
| ↗401 000 | ↘388 000 | ↘364 000 | ↘186 000 | ↗210 720 | ↘210 700 | ↗213 700 |
| 2005[32] | 2006[33] | 2007[34] | 2008[35] | 2009[36] | 2010[37] | 2011[38] |
| ↗215 700 | ↗218 200 | ↗222 000 | ↗226 100 | ↗231 215 | ↗271 573 | ↗271 600 |
| 2012[39] | 2013[40] | 2014[41] | 2015[42] | 2016[43] | 2017[44] | 2018[45] |
| ↗275 627 | ↗277 414 | ↗280 263 | ↗283 659 | ↗287 410 | ↗291 687 | ↗297 137 |
| 2019[46] | 2020[4] | |||||
| ↗301 253 | ↗305 911 | |||||
Географи
бӀаьра нисйанКлимат
бӀаьра нисйан| Соьлжа-ГӀалин климат | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Гайтам | Янв. | Фев. | Март | Апр. | Май | Июнь | Июль | Авг. | Сен. | Окт. | Нояб. | Дек. | Шо |
| Юьззина максимум, °C | 14,1 | 22,3 | 29,7 | 33,7 | 38,1 | 39,1 | 40,7 | 41,4 | 36,8 | 32,5 | 23,7 | 18,0 | 41,4 |
| Юккъера максимум, °C | 0,6 | 2,5 | 8,7 | 17,9 | 23,7 | 27,9 | 30,5 | 29,7 | 24,7 | 16,6 | 9,3 | 3,2 | 16,3 |
| Юккъера температура, °C | −3,2 | −2,1 | 2,9 | 10,5 | 16,7 | 21,2 | 23,9 | 23,0 | 17,7 | 10,4 | 4,3 | −0,8 | 10,4 |
| Юккъера минимум, °C | −6,2 | −4,9 | −0,5 | 5,4 | 11,0 | 15,4 | 18,2 | 17,2 | 12,7 | 6,1 | 1,8 | −3 | 6,1 |
| Юьззина минимум, °C | −31,5 | −30,8 | −19,1 | −7,6 | −3,1 | 5,6 | 9,2 | 5,0 | −2,7 | −9,6 | −23,5 | −26,6 | −31,5 |
| Йочанан норма, мм | 19 | 21 | 23 | 33 | 57 | 72 | 57 | 44 | 33 | 30 | 26 | 24 | 439 |
| Хьост: «Гидрометцентр», «Thermo Karelia.Ru» | |||||||||||||
Культура
бӀаьра нисйанТеатраш
бӀаьра нисйан- Лермонтовн цӀарах йолу Соьлжа-ГӀалин оьрсийн драман театр;
- Нурадиловн цӀарах йолу нохчийн пачхьалкхан драман театр;
- Нохчийн пачхьалкхан жима хьажархойн театр;
- Нохчийн пачхьалкхан кегирхойн театр Серло;
Библиотекаш
бӀаьра нисйанЭшаран учрежденеш
бӀаьра нисйанМузейш
бӀаьра нисйанТранспорт
бӀаьра нисйанКерла Соьлжа-ГӀалин аэропорт хьайиллира 2006 шарахь. Цуьнан код GRV йу. Хьалхара кема (Москва — Грозный) деара 2007 шаран 5 октябрехь. ХӀинца кеманаш Нохчийчу хӀор дийнахь лелаш ду (Грозный-Авиа компани).
Спорт
бӀаьра нисйан- ФК «Терек» йу Соьлжа-ГӀалин футболан команда.
- 2014 шарахь йина спортхолл «Колизей».
ГӀарабевлла бахархой
бӀаьра нисйанСоьлжа-ГӀалахь бинарш
бӀаьра нисйан- Алиев, Тамерлан Магомедович — журналист, йаздархо, йукъараллин гӀуллакххо;
- Альбиев, Ислам-Бека Саид-Цилимович — греко-риман латархо;
- Арсамаков, Исраил Магомедгиреевич — штангист;
- Ахматова, Раиса Солтамурадовна — поэтесса;
- Бадуев, Саид Сулейманович — йаздархо;
- Гакаев, Джабраил Жоколаевич — историк;
- Димаев, Саид Умарович — композитор;
- Закриев, Магомед Хамидович — художник;
- Ибрагимов, Канта Хамзатович — йаздархо, Ӏилманча;
- Куцель, Феликс Петрович — дзюдон тренер;
- Мациев, Ахмат Гехаевич — филолог, хьехархо;
- Мусаев, Рамзан Хаважиевич — штангист;
- Сагаипова, Макка Умаровна — эшархо;
- Сардалова, Зулай Махмудовна — хелхархо;
- Талхигова, Роза Шахидовна — поэтесса;
- Тарамов, Руслан Ихванович — боксёр;
- Яхиханов, Рустам Хожаевич — художник.
Соьлжа-ГӀалахь белларш
бӀаьра нисйан- Арсанукаев, Шайхи Абдулмуслимович — йаздархо, поэт;
- Ахматова, Раиса Солтамурадовна — поэтесса;
- Висаитов, Мавлид Алероевич — Советски Союзан Турпал;
- Гайтукаева, Бана Мустафаевна — поэтесса;
- Джабраилов, Хамзат Вадудович — боксёр;
- Димаев, Саид Умарович — композитор;
- Димаев, Умар Димаевич — композитор;
- Мамакаев, Магомет Амаевич — йаздархо;
- Мациев, Ахмат Гехаевич — филолог, хьехархо;
- Саракаев, Хамзат Ибрагим-Бекович — йаздархо;
- Сардалова, Зулай Махмудовна — хелхархо;
- Цебиев, Ахмед Магомедович — физик;
- Эльдарханов, Таштемир Эльжуркаевич — серлонча, йукъараллин а, политикин а гӀуллакххо.
Галерей
бӀаьра нисйан |
 |
 | |||
| Соьлжа-ГӀалин аэропорт (GRV) | Соьлжа-ГӀала | ТӀом. 1995 шо |
СоьлжагӀалин чуьра кӀоштанаш
бӀаьра нисйан.svg)
- Ахьмадан кӀошт (Ахматовский район)
- Висаитовн кӀошт (Висаитовский район)
- Шайх Мансуран кӀошт (Шейх-Мансуровский район)
- БойсгIаран кӀошт (Байсангуровский район)
Билгалдахарш
бӀаьра нисйан- ↑ https://grozgorduma.ru/глава/
- ↑ http://grozmer.ru/vlast/myer-goroda.html
- ↑ Генеральный план города Грозного. Положения о территориальном планировании. т.2. 10. Основные технико-экономические показатели генерального плана города Грозного. с.39.
- ↑ 1 2 3 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 24 апрель. Архивйина 2020 шеран 24 апрелехь
- ↑ Том 4 книга 1 "Национальный состав и владение языками, гражданство"; таблица 1 "Национальный состав населения Чечни по городским округам, муниципальным районам, городским населённым пунктам, сельским населённым пунктам с численностью населения 3000 человек и более". ТӀекхочу дата: 2019 шеран 16 ноябрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2015 шеран 29 сентябрехь Архивйина 2015-09-29 — Wayback Machine
- ↑ Фотография крепости
- ↑ История г. Грозный (Соьлжа-Гӏала). ТӀекхочу дата: 2016 шеран 5 ноябрь. Кху чуьра архивйина оригиналан 2017 шеран 12 сентябрехь
- ↑ Город Грозный. Справка. РИА Новости (20051214T1829+0300Z). ТӀекхочу дата: 2019 шеран 16 ноябрь.
- ↑ Путин считает закрытой тему переименования города Грозного. РИА Новости (20051216T2145+0300Z). ТӀекхочу дата: 2019 шеран 16 ноябрь.
- ↑ Парламент Чечни просит Путина переименовать Грозный в Ахмадкалу. NEWSru.com (2005 шеран 14 декабрь). ТӀекхочу дата: 2019 шеран 16 ноябрь.
- ↑ Грозный ГӀопан сурт
- ↑ Совместное постановление высших органов власти ЧРИ(ТӀе цакхочу хьажорг)
- ↑ Парламент Чечни просит Путина переименовать Грозный в Ахмадкалу
- ↑ Я. З. Ахмадов, Э. Х. Хасмагомадов «История Чечни в XIX—XX веках»
- ↑ 1 2 Кеп:Население/1897C
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Кеп:Население/1897BK
- ↑ Административно-территориальное деление Союза ССР : [Районы и города СССР на 1931 год]. — Москва: Власть советов, 1931. — XXX, 311 с.
- ↑ Кеп:Население/1939AH
- ↑ Кеп:Население/1956A
- ↑ Кеп:Население/1959C
- ↑ Кеп:Население/1970E
- ↑ Российский статистический ежегодник, 1998 год
- ↑ 1 2 3 4 5 Кеп:Население/1994B
- ↑ Кеп:Население/1979D
- ↑ Народное хозяйство СССР 1922-1982 (Юбилейный статистический ежегодник)
- ↑ 1 2 Кеп:Население/2001G
- ↑ Народное хозяйство СССР за 70 лет. Юбилейный статистический ежегодник. Финансы и статистика, Москва, 1987 год. ТӀекхочу дата: 2017 шеран 25 июль. Архивйина 2016 шеран 28 июнехь
- ↑ Кеп:Население/1989C
- ↑ Кеп:Население/2002AB
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивйина 2012 шеран 3 февралехь
- ↑ Кеп:Население/2004H
- ↑ Кеп:Население/2005M
- ↑ Кеп:Население/2006Q
- ↑ Кеп:Население/2007AC
- ↑ Российский статистический ежегодник, 2008 год. ТӀекхочу дата: 2016 шеран 12 май. Архивйина 2016 шеран 12 майхь
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. ТӀекхочу дата: 2014 шеран 2 январь. Архивйина 2014 шеран 2 январехь
- ↑ Кеп:Население/2010W
- ↑ Города с численностью населения 100 тысяч человек и более на 1 января 2011 года. ТӀекхочу дата: 2016 шеран 8 май. Архивйина 2016 шеран 8 майхь
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. ТӀекхочу дата: 2014 шеран 31 май. Архивйина 2014 шеран 31 майхь
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). ТӀекхочу дата: 2013 шеран 16 ноябрь. Архивйина 2013 шеран 16 ноябрехь
- ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. ТӀекхочу дата: 2014 шеран 2 август. Архивйина 2014 шеран 2 августехь
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. ТӀекхочу дата: 2015 шеран 6 август. Архивйина 2015 шеран 6 августехь
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (2017 шеран 31 июль). ТӀекхочу дата: 2017 шеран 31 июль. Архивйина 2017 шеран 31 июлехь
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года. ТӀекхочу дата: 2018 шеран 25 июль. Архивйина 2018 шеран 26 июлехь
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 31 июль.
Сайташ
бӀаьра нисйанХьажоргаш
бӀаьра нисйан
- Наш Соьлжа-ГӀала (Хьаьжина 19 апрелехь 2012).
- Город СОЬЛЖА-ГӀАЛА. Фотографии, виртуальный музей (Хьаьжина 19 апрелехь 2012).
- Город СОЬЛЖА-ГӀАЛА. Фотогалерея (Хьаьжина 19 апрелехь 2012).
- Соьлжа-ГӀала Виртуальный. Один из первых сайтов и форумов о грозненцах (Хьаьжина 19 апрелехь 2012).
- Фотоальбом «Один день в Грозном», комментарии на английском языке(ингалс.) (Хьаьжина 19 апрелехь 2012).