Гуной
Гуной йа Гуьной— Нохчмахкахойн тукхумера нохчийн даккхийчех цхьа тайпа. Тайпанан векалш масех гаплотобанера бу J1, J2, I2, амма алсама берш J1 тобанера бу[1]. Н.Г.Волковас лору хонаш-гуннаш дегӀастахойн а, Хой, Гуной тайпанин а дай[2].
| Къена тайпа | |
| Гуной | |
|---|---|
 Эвтархойн Ахьмад | |
| Кхин цӀерш | Гуьной |
| Этноиерархи | |
| Раса | кавказан |
| Тукхам | Нохчмахкахой |
| Йукъара хаамаш | |
| Мотт | Нохчмахкахойн лер |
| Дин | ислам (суннизм) |
| Къам | нохчий |
| Таханлера дӀасакхалхар | |
 Росси: хууш дац Нохчийчоь: хууш дац ДегӀаста: хууш дац ГӀалгӀайчоь: хууш дац |
|
| Хьалхалера дӀасакхалхар | |
| • шира. мохк Нохч-Мохк | |
Географи
бӀаьра нисйанТайпанан мохк Нохчмахкахь бу. Гуьнан доза ду: къилбехахь Курчалца а, ЭгӀашбетаца а, малхбузехь Элистанжаца, малхбалехь РегӀатӀаца, лаьтта Гумс а, Хул-Хуло а хишна йукъахь, ткъа къилбаседехь ломан кӀажошкара Нохчийн акъари тӀе долу доза.
Гуьнан чуйогӀу нах беха меттигаш: Абубакаран кӀотар, Анзоран кӀотар, Байсаркъайн кӀотар, Бенойн-КӀотар, Вир-ХотӀе, Гуьна, Идин кӀотар, Марзойн-Мохк, Месдой-КӀотар, Ровзатан кӀотар, Хьажин кӀотар, Хьажин эвла, ЦӀен Ведана, Эвтара[3].
Гунойн тайпанан лам Эртен-Корт корта бу.
Топонимаш
бӀаьра нисйан- Гунойн аре – Мескер-Эвлан къилбаседа-малхбалехь[4].
- Гунойн шовданаш – Соьлжа-ГӀалан Ӏаьржахин хьун чура шовданаш[5].
- Дехьа Гуьна – хьалха Гуьна лаьттина эвлан къилба-малхбалера меттиг[6].
- ТӀерачу Гуьна – эвлан малхбален йист, хьалха Гуьна лаьттина меттиг[7].
- Гунин кӀотар – Айт-Кхаьллара НикӀи-ХитӀан малхбузера кӀотар.
Гуной баьржина йарташ
бӀаьра нисйанГуной беха меттигаш: Бена-Йурт[8], БердакӀел[9], Гелдаган[4], Гермачиг, ГӀулоз, Дубовски, Жалкх, Майртуп[10], Макане[11], Мескар-Эвла[4], НикӀи-ХитӀа[12], Оьрза-ГӀала, Соьлже[13], Хаьмбин-Ирзе, Цоци-Эвла, Чечана[14], Лаха-Невре[15]
Генеалоги
бӀаьра нисйанГунойша дийцарехь уьш эмиран Сайд-Ӏали Шамин тӀаьхьенах бу, ткъа схьабовлар кхаа вешех Гундалах, Гундаргенах, Нижлах ду. Гендарганойша дийцарехь, Гандар а, Гуно а вежарий хилла, ткъа церан йиша Курчала хилла[16].
Амма тайпанан векалш йелла ДНК тесташ гойту иза бакъ ца хилар. Гиехе некъе J2 гаплотобанера бу, Саккхой Ӏ2 тобанера бу, ткъа кхин долу 8 некъех болу Гуной J1 тобанера бу. Гендаргной а, Нижалой а J2 гаплотобанера бу. Цуьндела Гуношна а, Гендарганошна а йукъахь зӀе йац, амма Нижалой а, Гендаргной а гергара хила таро йу.
Тайпан генеалоги: Сайд-Ӏали Шами – Ӏабдул-Хан – Сайд-Ӏали – АргӀун – Шайхуль – Ислам – Джамалуддин – Нурдахьад. Оццехь зӀе хеда хаамаш ца тоарна. Гундал (ЦӀен Ведана йиллинарг) – Гунам – ЧӀодул – Эски (Эвтара йиллинарг) – Гуммалт (Хьеший ховшучу меттигехь йуьрт йиллина) – Дата (Йуьртан коьрте олучу меттигехь охьахиина) – Эвриг (Дехьа Гуьна йиллина) – Алхаз – Уллуби – Эйбал.
Историн Ӏилманийн доктор, профессор, НР ӀА корреспондент волчу М.М.Ибрагимовс йалийна шен генеалоги: Гундал – Гунам – Уммалт – ЧӀодул – Эски – Паьрси – Гуммалт – Дата – Устар – Ажмот – Эвриг – Алхаз – Ӏали – Уллубай – Айбили – Ӏели – Хамбахьад – ГӀирма-Хьаьжа – Ӏабдулла – Кери – ТӀушал – ИбрахӀим – Муьсли – Мовсур.
Тайпа декъадалар
бӀаьра нисйанГуьной тайпа декъадалар (къовларшна чохь гаплотобанаш): Алдаргар (J1), Асхоран некъе, Гезайн некъе, Гиехе некъе (J2), Де некъе, Дудар некъе (J1), ЖӀаьнта некъе (J1), Куди некъе (J1), Мисарханан некъе (J1), МӀоми некъе (J1), Саккхой (I2), Солтайн некъе, УгӀайн некъе (J1), Ӏабдуллайн некъе (Месил J1), Ӏажматан некъе, Ӏумаран некъе[17].
Истори
бӀаьра нисйанШемара эмир Саид-Ӏали велчи, цуьнан меттиг дӀалецира кхечу тайпанчу стага. Цуьнан кӀенташна Сайд-Ӏалин, Абул-Ханан, Решед-Ханан, Хьамзат-Ханан ден меттиг дӀалаьцчи, ца лиира даймахкахь баха, уьш кхелхира къилбаседехьа. Кавказан лаьмнашкахь кхечира Курку-лам йа Кхеташ-кортан кӀоште, хӀинца ЦӀонтара а, Теза-Кхаьлла а лаьттача. Церан цхьаннах кхоъ кӀант вара – Гундал, Нижал, Гундарген. ТӀаьххьарниг – Гундарген охьахиира хӀинца Гендаргана лаьттача, ткъа ши ваша – Гундал а, Нижал а – циггахь висира. Доьзалаш а, даьхний а дебча, меттиг кӀезиг хилира ши ваша ца тарвелира цхьаьна меттигехь. Ший а кхелхира цигара. Нижал Яьссал дехьавелира, ткъа Гундала караберзийра Гумсан а, Хул-Хулон а йукъара мохк. Гундала йиллира ЦӀен Ведана эвла, валлалц вехира шен кӀантаца Джоулца цигахь. Джоулан кӀанта Эскис йиллира Эвтара эвла, ткъа Эскин кӀанта Камболата йуьрт йиллира Хьеший ховшучу меттигехь, Гуьнан къилбаседехьа. Цуьнан кӀант Дата охьахиина йуьртан Коьрте олучу меттиге, ткъа Датин кӀант Эврига йиллина Дехьа Гуьна. Иза хьалха Гуьна лаьттина меттиг йу.
Эвриган кӀант хилла Алхаз. Гуьнан тӀелетта хилла талорхой, цара йийсар вина Алхаз, иза кхечу махка лолла вохка йа дегара цунах мах баккха дагахь. Алхаз дӀа ца воьдуш доьхьало йина вийна талорхоша Мохе олучу меттигехь, цигахь хӀинца а лаьтта цунна доьгӀна чурт.
Алхазан кӀант хилла Улби, ткъа Улбин кӀант Эбал. Уьш берриш баьхна Дехьа Гуьнахь. Цигара дӀа тӀаьхьенаш екъаелли некъешна, баьржина ерриг аренан йарташкахула а, Теркал дехьа а.
Берса-Шайхан нана Гуьной тайпана хилла. 1591-1592 шерашкахь Берс-Шайх шариӀат даржо волавелла, Гунойн доккхаха долчу декъо ислам тӀеэцна, ткъа цхьа дакъа Теркал дехьа а бевлла гӀалагӀазкхашна йукъахевшина. Цара йиллина Оьрза-ГӀала дуьххьала охьахиинчу Оьрзан цӀарах[18]. Нохчийн историко Лаудаев Умалта йаздо, цхьацца бахьнашца нохчий уьдура шайн махкахойх гӀалагӀазкхашна йукъа а, гӀалгӀазкхий нохчашна йукъа а лечкъара. Оьрза-ГӀала бевдда баьхкира Гуьнара бахархой а. Дуккха шерашкахь цигахь бехаш гӀалгӀазкхашца гергарлонаш тасаделира, цаьрца иэбелира уьш. Амма Гуношна шайн мохк биц цалора, сих-сиха хьошалгӀа эхара, вовшен гӀо а дора[19]. Оьрза-ГӀалахь беха Гунойх бевлла гӀалагӀазкхий: БугаевгӀар, БусунгуровгӀар, ГришингӀар, ГулаевгӀар, ГуноевгӀар, ЕгоркингӀар, ЗакаевгӀар, ПолушкингӀар, РосламбековгӀар, ТиткингӀар[20][21]. ГӀалагӀазкхашна йукъакхетча кхечу къоман нахана барам а боцуш, оьрсашна санна латтан дакъош лора, эскаран капиталах ссуда а лора, герз лело бакъо а лора. Амма оцу дикане кхача керсталла тӀелаца дезара.
ХӀХ бӀешеран хьалхарчу декъехь Гумс хин аьрру бердаца, Хул-Хулон аьтту бердаца Гуна эвла лаьттина.
Марзойн-Мохк – Гуьнан къилбаседехьара эвла. ЦӀе кхоллайаларан шиъ верси йу. Хьалхара – мерза хи долу хьост ду. ШолгӀаниг – Марзой-махка дуьххьала хевшинарш Гуьной бу, Ӏабдуллайн некъех болу, цуьнан кӀентан ТӀушалайн воӀрий – Ханбахьад, ИбраьхӀим, Сайд-Ӏела (фамилеш ХанбахадовгӀар, ДилиевгӀар, ИбрагимовгӀар, кхин а). Цхьаболу кӀентий бехара Гуьнахь, ткъа церан зударша сих-сиха шайна йукъахь олура: «Марзой болчу гӀо вай». Доцца аьлчи, «марзой» цӀе кхоллайала тарло «мерза» дешах а, «марзой» дешах а[22].
Н.Семеновс йаздо шен жайнахь[23]: «Ӏаьндари эвлахь беха гуенаш, цара шеш нохчех Гуьна эвлара девлла боху, шеш Теркан а, ГӀой-хин а йукъара аборигенаш ду а боху».
Чечана йиллинарш Гуной а, ЦӀонтарой а лору. Халкъан этимологица, Чечана цӀе йаьлла Таркхойн Шовхалан йоьӀан цӀарах Чечах, иза тӀелеттачу хенахь йийсар йина йалийна хилла Гуьночо Чайнакха, тӀаьхьа цуьнан зуда хилла цунах. Масех кӀант вина цуо Чайнакхан. Уьш баьхна Гуьнахь. Майра велчи, шен кӀенташца Чеча кхелхина акъари тӀе, цара йиллина Соьлжан а, Органан а йукъахь кӀотар, цӀе Чечана тиллина[24].
ГӀарабевлла тайпанан нах
бӀаьра нисйан- Гумалатан Геха — чоьхьарчу эскарийн наиб. ТӀом чекхбаьллачул тӀаьхьа Веданан наибаллан пурстоьпан гӀоьнча.
- Митаев, Бамат-Гири-Хьаьжа (Ӏовда). Авлияъ – къадарин тӀарикъат. Кунта-Хьаьжин накъост а, мурд а. Шозза лаьцна сибрех вахийтина. ТӀаьххьараниг хилира обарг Зеламхегахьа гӀолацарна, пхеа шеран Калугин губерне. Цуьнца цхьаьна лаьцна вахийтина кхин а 30 стаг. 1914 шеран 13 сентябрехь Ӏовда кхелхина. Ӏовда цӀавалийна дӀаверзийна Эвтарахь цуьнан тешаме мурдаш. Зийарат Эвтаран йукъахь ду.
- Митаев Ӏела, Бамат-Гири-Хьаьжин кӀант. Авлияъ – къадарин тӀарикъат. Нохчийчоьнан гӀараваьлла политикин а, динан а гӀуллакххо. Советан Ӏедал доккхуш мах хадон йиш йоцуш цуьнан гӀуллакхаш доллушехь, Ӏедал чӀагӀделча ЧКас 1925 шарахь Дон-тӀера-Ростовхь Хьалха-Мартан тӀиера Гайтаев Билу-Хьаьжица цхьаьна тоьпаш тоьхна.
- Тепи Гуьнара, 1845 шарахь имам Шемалан Нохчийчоьнан аренашкарчу эвланийн цӀарах, шеш оьрсийн тӀелетарх ларде йа тӀом сацо пурбало, аьлла тӀебаханчу векалийн корта.
- Эвтархойн Ахьмад (Мохьмадан Ахьмад) – 1847-1849 шерашкахь имам Шемалан Йоккхачу Нохчийчоьнан наиб. Вийна 1852 шарахь.
Билгалдахарш
бӀаьра нисйан- ↑ https://www.familytreedna.com/public/chechen-noahcho/default.aspx?section=yresults
- ↑ Волкова Н.Г. Этнонимы и племенные названия Северного Кавказа. М.1973, с.130
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 269.
- ↑ 1 2 3 Сулейманов, 1997, с. 494.
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 462.
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 273.
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 274.
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 553.
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 482.
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 499.
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 562.
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 304.
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 466.
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 478.
- ↑ Саиев, 2009, с. 478.
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 321.
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 270.
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 269-270,614.
- ↑ священник Григорий Куценко. Православная Чечня: «Мама, почему я ношу крестик? Почему я один?» Православный Мир (27 декабря 2012). ТӀекхочу дата: 2014 шеран 14 апрель.
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 613.
- ↑ М. М. Ибрагимов — «Что объединяет терских казаков и тейп гуно?», «Грозненский рабочий» № 34(20816)
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 271.
- ↑ Туземцы Северовосточного Кавказа : (Рассказы, очерки, исслед., заметки о чеченцах, кумыках и нагайцах и образцы поэзии этих народцев) / Н. Семенов. — Санкт-Петербург : тип. А. Хомского и К°, 1895. — XVIII — с.237 — 239
- ↑ Сулейманов, 1997, с. 479.
Хьажа иштта
бӀаьра нисйанЛитература
бӀаьра нисйан- Сулейманов А. С. Топонимия Чечни. — Нальчик: «Эль-Фа», 1997. — 682 с. — 1000 экз. — ISBN 5-88195-263-4.
- Арби Падаров. Гуной (краткая информационная справка) (русский). — Гудермес, 2018. — 17 майхь (вып. 29-32).